Гулистон давлат университети а. Бурханов, К. Рахматов минтақавий иқтисодиёт

_{ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ}


ГУЛИСТОН ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ
А.БУРХАНОВ, К.РАХМАТОВ


МИНТАҚАВИЙ
ИҚТИСОДИЁТ
Ўқув қўлланма
5230100 - иқтисодиёт
ТОШКЕНТ-2019


УДК:
КБК:
ISBN
Минтақавий иқтисодиёт: олий ўқув юртлари бакалавр 5230100 – иқтисодиёт йўналиши, магистратура 5А230102 иқтисодиёт йўналиши талабалари учун ўқув қўлланма. /А. Бурханов, К.Рахматов
Ўқув қўлланмада замонавий ижтимоий-иқтисодий ислоҳотлар шароитида минтақа иқтисодиётини ривожлантириш муаммолари бўлган ишлаб чиқариш кучлари ва ижтимоий инфратузилма элементларини, қонуниятлари ва тамойиллари ҳудудий жиҳатдан тадқиқ этилади, мамлакат умумий ривожланиш стратегияси ва экологик ҳолатини ҳисобга олган ҳолда ҳудудлар иқтисодиёти ва ҳудудлараро иқтисодий алоқалар, бундан ташқари ҳудудлар иқтисодий-ижтимоий ривожланиш масалалари баён этилган.
Тақризчилар:
Якубов И.А.- иқтисод фанлари номзоди, доцент
Сатторқулов О.Т.- иқтисод фанлари номзоди, доцент
«...Юртимизда яшаётган ҳар қайси инсон миллати, тили ва динидан қатъи назар, эркин, тинч ва бадавлат умр кечириши, бугун ҳаётдан рози бўлиб яшаши - бизнинг бош мақсадимиздир... Биз эркин бозор тамойилларини ўрнатмоқчи эканмиз, иқтисодиётнинг етакчи тармоқларини ислоҳ қилиш ва ривожлантириш орқали соғлом рақобат муҳитини яратишимиз шарт.
Ҳудудларни комплекс ривожлантириш тадбирларини изчил давом эттириш лозим. Ижро ҳокимияти тизимини оптималлаштириш, маъмурий ислоҳотларни давом эттириш ва давлат бошқарувида замонавий менежмент усулларини кенг қўллаш зарур. Маҳаллий ҳокимият органларининг ваколат ва масъулиятини қайта кўриб чиқишимиз, уларнинг мустақиллигини янада оширишимиз лозим. 
(Ш. Мирзиёев)


Кириш

Маълумки, мамлакатимизда 2017-20121 йилларда Ўзбекистонни янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегиясига мувофиқ иқтисодиётни янада ривожлантириш ва либераллаштиришга йўналтирилган макроиқтисодий барқарорликни мустаҳкамлаш ва юқори иқтисодий ўсиш суръатларини сақлаб қолиш, миллий иқтисодиётнинг рақобатбардошлигини ошириш, қишлоқ хўжалигини модернизация қилиш ва жадал ривожлантириш, иқтисодиётда давлат иштирокини камайтириш бўйича институционал ва таркибий ислоҳотларни давом эттириш, хусусий мулк ҳуқуқини ҳимоя қилиш ва унинг устувор мавқеини янада кучайтириш, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик ривожини рағбатлантириш, ҳудудлар, туман ва шаҳарларни комплекс ва мутаносиб ҳолда ижтимоий-иқтисодий тараққий эттириш, инвестициявий муҳитни яхшилаш орқали мамлакатимиз иқтисодиёти тармоқлари ва ҳудудларига хорижий сармояларни фаол жалб этиш устувор вазифа сифатида белгиланган.

2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар Стратегияси мамлакатимизда ҳам, чет эл ижтимоий-сиёсий доиралари томонидан ҳам катта қизиқиш ва эътибор билан ўрганилмоқда. Бу борада атоқли олимлар, нуфузли эксперт ва кузатувчилар, турли даражадаги кўзга кўринган раҳбарлар ўз фикр-мулоҳазаларини билдирмоқдалар. Ҳаракатлар стратегиясининг ҳар бир устувор йўналиши мамлакатимиз тараққиёти учун ғоят муҳим аҳамиятга эга бўлиб ҳисобланади.
Мамлакатимиз раҳбарининг 2018 йилнинг якунлари ва 2019 йилда мамлакатни ижтимоий-иқтисодий жиҳатдан ривожлантиришнинг устивор масалаларини қамраб олган Мурожаатномасида 2019 йилни мамлакатимизда «Фаол инвестициялар ва ижтимоий ривожланиш йили»-деб номлаш таклиф этилди ва бу таклиф бир овоздан маъқулланди¹. Мамлакатимиз раҳбарининг Мурожаатномасида таъкидлаб ўтилганидек: ҳудудларни комплекс ривожлантириш тадбирларини изчил давом эттириш муҳим аҳамият касб этади.
Глобаллашув ва инқироз шароитида иқтисодий тизимлар ривожланишининг ҳудудий жиҳатларининг роли макро ва мега даражасида ўсиб бормоқда, бу мамлакатнинг минтақавий ривожланишидаги ижтимоий-иқтисодий номутаносибликлардан келиб чиқади. Бир томондан, глобаллашув - бу ресурслардан самарали фойдаланиш ва жамият эҳтиёжларини максимал даражада қондириш учун турли мамлакатларнинг саъй-ҳаракатларини (капитал, меҳнат, табиий ва бошқалар) бирлаштириш жараёни, иккинчи томондан, бу халқаро эксплуатацияга олиб келадиган ресурсларнинг беғараз ҳаракатини англатади.
Бундан ташқари, ушбу ресурслардан самарали фойдаланган мега-корпорациялар миқёсига катта таъсир кўрсатмоқда. Гипер-урбанизация, кўплаб мамлакатлар минтақаларида марказдан қочиш тенденциялари, экологик муаммолар, ишлаб чиқаришнинг пасайиши ва депрессия ҳудудларида ишсизликнинг ўсиши минтақавий ривожланишни бошқариш учун илмий асосланган ёндашувни талаб қилади.
Замонавий минтақавий иқтисодиёт саноат корхоналарининг жойлашувини биринчи навбатда муайян ҳудуднинг барқарор афзалликларини (ҳудудий харажатлар, иш кучи, аҳоли пунктларининг тўпланиши, инфратузилманинг мавжудлиги, хизмат кўрсатиш ва тақсимлаш жойлари ва бошқалар) ҳисобга олиши керак, яъни. фойдани кўпайтириш учун микроиқтисодий омилларни ҳисобга олган ҳолда ишлаб чиқариш харажатларини минималлаштиришга эришиш зарур. Шу билан бирга, барча зарур ресурслар билан тармоқлар ва ташқи савдо ўртасидаги ўзаро боғлиқликни ҳисобга олиши зарур. Алоҳида ажратилган саноат корхонасини эмас, балки ўзаро боғлиқ бўлган корхоналар мажмуасини кўриб чиқиш заруриятини юзага келтиради. Ушбу назарий йўналиш харажатларни (нафақат транспорт, балки ишлаб чиқариш) минималлаштиришга ўтиш билан даромадларни кўпайтиришга, ўзгарувчан нархлар, ижара, талаб ва таклиф функциялари ва динамик элементларини ҳисобга олиши билан тавсифланади.
Ўзбекистонда минтақавий иқтисодиёт сиёсати биринчи навбатда ҳудудларнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишини тартибга солиш, минтақавий табақаланишни камайтиришга қаратилган. Ушбу сиёсатни амалга оширишнинг воситалари қуйидагилар ҳисобланади: маҳаллий бюджетларни молиялаштиришнинг мавжуд тизими, давлатнинг мақсадли ижтимоий дастурлари, кам ривожланган, меҳнатга бой ҳудудларга йўналтирилган давлатнинг инвестиция сиёсати, шунингдек янги транспорт коммуникациялари, ижтимоий-иқтисодий ривожланишнинг ҳудудий дастурлари. Минтақавий даражада мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий комплекс ривожлантириш ва уни бошқариш йўлларини таҳлил қилиш ўқув қўлланманинг мақсади ҳисобланади.
Ўқув қўлланманинг вазифаси талабаларда бугунги глобаллашув шароитида ва жаҳон молиявий -иқтисодий инқирози давом этаётган бир пайтда иқтисодий ислоҳотларнинг минтақавий муаммоларини илмий-назарий жиҳатдан таҳлил қилиш асосида зарурий билим ва кўникмаларни шакллантиришдан иборатдир. 2017-2021 йилларга мўлжалланган Ҳаракатлар стратегиясини амалга ошириш асносида мамлакатимизни барқарор ривожлантириш борасида ҳудудлар, туман ва шаҳарларни комплекс ва мутаносиб ҳолда ижтимоий-иқтисодий тараққий эттириш, инвестициявий муҳитни яхшилаш орқали мамлакатимиз иқтисодиёти тармоқлари ва ҳудудларига хорижий сармояларни фаол жалб этиш жараёнлари ўқув қўлланманинг объекти ҳисобланади. Айни бугунги кунда иқтисодчи кадрлар ишлаб чиқариш кучлари ва ижтимоий инфратузилма элементларини, қонуниятлари ва тамойилларини ҳудудий жиҳатдан тадқиқ этиш, мамлакат умумий ривожланиш стратегияси ва экологик ҳолатини ҳисобга олган ҳолда ишлаб чиқариш кучларини жойлаштириш йўналишларини белгилаш, ҳудудлар иқтисодиётини ва ҳудудлараро иқтисодий алоқаларни микро ва макро даражада таъминлашдаги муаммолар ечимини излаб топиш йул-йўриқларини ўрганиши лозим.
Шу билан бирга, мазкур ўқув қўлланмада мамлакат ва ҳудудларнинг табиий ресурс салоҳиятини, мамлакатнинг жаҳон хўжалиги тизимидаги ўрни, аҳоли, меҳнат ресурслари ва ҳозирги демографик муаммоларни ўрганиш, бозор иқтисодиёти шароитида мамлакат ва ҳудудларнинг иқтисодий даражасини таҳлил қилинади ҳамда ишлаб чиқариш кучларининг асосий омилларини аниқлашда илмий-назарий жиҳатдан ёндашиб, уни ҳал этишда амалий кўникмалар ҳосил этиши мақсадга мувофиқдир. Шунинг учун ҳам, мазкур ўқув қўлланмада миллий иқтисодиётнинг ҳудудий муаммоларини ўрганиш ва ушбу муаммоларни ҳал қилиш йўллари ва механизмлари, восита ва усуллари баён этилган.