Guliston davlat universiteti xidiraliev k. E. Aholi geografiyasi va demografiya asoslari

2. Aholi yosh tarkibi uch asosiy omil ta‘sirida shakllanadi: 1)Yangi 
tug‘ilganlardagi jinsiy nisbat: 2) O‘limdagi jinsiy farq. 3) Aholi migratsiyasidagi 
jinsiy farq. 
Aholining yosh tarkibi-ijtimoiy-iqtisodiy va demografik jarayonlarni o‘rganish 
maqsadida aholining yosh guruhlarga bo‘linishidir. Aholi yosh guruhlari va 
demografik jarayonlar o‘zaro uzviy bog‘liq holda shakllanadi. Aholi tarkibida yoshlar 

---

68 
(0-9, 10-19, 20 - 29 yoshida) salmog‘ining yuqoriligi nikoh va tug‘ilish kabi 
demografik jarayonlarga ijobiy ta‘sir etadi. Ayni paytda tug‘ilish yuqori bo‘lgan 
hududlarda bolalar, yoshlar salmog‘i yuqori bo‘ladi. Tug‘ilish darajasi past bo‘lgan 
hollarda esa aholi tarkibida qariyalar (60 yosh va undan yuqori) salmog‘i yuqori va 
o‘lim hollari ko‘proq sodir bo‘ladi. Demografik nuqtai nazardan yondashganda 
aholining bugungi yosh tarkibi kechagi aholi takror barpo bo‘lishining natijasi va 
kelajakdagi demografik rivojlanishning asosi bo‘lib xizmat qiladi. 
Aholi yosh tarkibini o‘rganganda aholining alohida har bir yoshlarga (0, 1, 2, 
3, 4, 5 . . . 100 va undan yuqori) besh yillik yosh guruhlariga (10-14, 15-19...) va uch 
yirik-yirik guruhlariga (0-14, 15-59, 60 va undan yuqori) ajratiladi. 
Aholi yosh tarkibi demografiyada asosiy o‘rganish ob‘ekti sifatida o‘z kelib 
chiqish va rivojlanishiga ega. Ushbu rivojlanishni quyidagi yo‘nalishlarga ajratish 
mumkin: 
a) alohida yosh guruhlari va ularni nisbatlarini statistik tahlili; 
b)aholi yosh tarkibining shakllanish qonuniyatlari va ularning demografik 
rivojlanishning omili sifatidagi o‘rni; 
v) aholi yosh tarkibi va ijtimoiy iqtisodiy jarayonlarni o‘zaro bog‘liqligi. 
Aholi sonining o‘sib borishida uning yosh tarkibi asosiy omil hisoblanadi. 20 
asrning o‘rtalarida iqtisodiy rivojlangan davlatlarda aholi takror barpo bo‘lishi 
tug‘ilish darajasiniig nisbatan pastligi va aholi umumiy tarkibida bolalar salmog‘ining 
kamligi bilan xarakterlanadi. Rivojlanayotgan davlatlarda esa ana shu davrda 
nisbatan yuqori tug‘ilish va aholi tarkibida bolalar salmog‘ining yuqoriligi xarakterli 
edi. Tug‘ilish yuqori va uni nazorat etish darajasi past bo‘lgan sharoitda aholining 
yosh tarkibi, aholi soni o‘sib borishiga bevosita ta‘sir etadi. 
20 asrning boshlarida shved olimi G.Sundberg tomonidan aholi yosh 
tarkibining uch turi ajratilgan: 
1) Progressiv yosh tarkibi-aholi tarkibida bolalar (0-14 yosh) salmog‘i yuqori bo‘ladi 
va aholi o‘sishiga olib keladi; 
2) Statsionar yosh tarkibi-aholi tarkibida bolalar va qariyalar (60 yosh va undan 
yuqori) salmog‘i deyarli teng bo‘ladi, bunday yosh tarkibi aholi o‘sishida asosiy omil 
bo‘la olmaydi; 
3) Regressiv yosh tarkibi-aholi umumiy sonida qariyalar salmog‘i bolalarga nisbatan 
yuqori bo‘ladi, aholi takror barpo bo‘lishi qisqarib aholining qarish jarayoni ro‘y 
beradi. 
Aholining qarish jarayoni-tug‘ilishning kamayib ketishi va aholi o‘rtacha umr 
ko‘rishi muddatini uzayish hisobiga aholi tarkibida qariyalar (60 yosh va undan 
yuqori) salmog‘ini oshib borishidir. 
Aholining nikoh va oilaviy tarkibi. Aholining nikohda turish tarkibi-aholining 
jinsiy va yosh guruhlarining nikohda turish holati bo‘yicha taqsimlanishi. Nikohda 
turishi asosan yosh guruhlari bo‘yicha o‘rganilganligi uchun ham ko‘p adabiyotlarda 
aholining «nikoh-yosh tarkibi» ham deyiladi. Aholining nikoh holati bo‘yicha asosiy 
manba aholi ro‘yxati ma‘lumotlari hisoblanadi. Aholi ro‘yxati o‘tkazilayotganda 
aholi nikohda turuvchilar va nikohda turmaydiganlar guruhiga ajratib ro‘yxatga 
olinadi. Nikohda turmaydiganlar guruhiga bo‘ydoqlar, bevalar va ajralganlar kiradi. 
Aholining nikohda turishi aholi takror barpo bo‘lishi va oilalar shakllanishida 

---

69 
asosiy demografik omil sifatida ahamiyatlidir. 
Aholining oilaviy holati va tarkibi demografik jarayonlarga bevosita ta‘sir 
ko‘rsatadi. Ma‘lumki, jamiyatda insonlar oila muhitida oila a‘zosi bo‘lib, turli 
guruhlarda guruh a‘zosi bo‘lib yoki o‘zlari alohida yolg‘iz holda yashaydilar. 
Aholining bunday guruhlarga bo‘linib yashashi uning oilaviy holatini bildiradi. 
Aholining oilaviy holati haqidagi ma‘lumotlar aholi ro‘yxati o‘tkazish yo‘li 
bilan to‘planadi. O‘zbekiston statistikasida aholi oilaviy holati bo‘yicha uch guruhga 
ajratilgan va aholi ro‘yxati dasturiga kiritilgan: 
-Oila bilan birga oila a’zosi bo’lib yashovchilar; 
-Oiladan alohida, lekin oila bilan muntazam aloqani saqlab qolgan holda 
yashovchilar; 
-Yolg’iz yashovchilar. 
O‘zbekistonda aholining oilaviy holatiga oid to‘laroq statistik ma‘lumotlar 
1939 yilda o‘tkazilgan aholi ro‘yxatlari ma‘lumotlaridan boshlab mavjuddir. Ushbu 
ma‘lumotlar ko‘rsatishicha 1939 yilda O‘zbekiston aholisining 93,3 foizi oila a‘zosi 
bo‘lib, oila bilan birga 6,7 foizi esa oiladan alohida yashaganlar. Agar bu 
ko‘rsatkichlar 1989 yil o‘tkazilgan aholi ro‘yxati ma‘lumotlari bilan solishtirilsa 
respublika aholisining oilaviy tarkibida katta ijobiy o‘zgarishlar bo‘lgani ma‘lum 
bo‘ladi. Chunki 1939-1989 yillarda aholining oila a‘zosi bo‘lib, oila muhitida 
yashovchi qismi 2 foizga ko‘paydi va jami aholining 95,3 foizini tashkil etdi. Yolg‘iz 
yashovchilar esa, deyarli ikki marta kamaydi. 
Aholining oilaviy tarkibi deganda oila a‘zosi bo‘lib yashovchi aholining oila 
turlari bo‘yicha taqsimlanishi tushuniladi. Aholining oilaviy tarkibini ifodalovchi 
asosiy ko‘rsatkichlar aholining oila kattaliklari, ya‘ni oilada yashovchi kishilar 
miqdoriga qarab va oilaning ijtimoiy guruhlari bo‘yicha taqsimlanishidir.