Guliston davlat universiteti xidiraliev k. E. Aholi geografiyasi va demografiya asoslari

 
16-jadval. O’zbekiston Respublikasida aholi soni va mehnat resurslari tarkibi 
dinamikasi (ming kishi hisobida)* 
 
Ko’rsatkichlar 
 
Yillar 
2012 yilda 2008 
yilga nisbatan 
o’zgarishi 
2009 
2010 
2011 
2012 
+,- 
% 
Aholi soni 
28001,4 
29123,4 29555,
4 
29994,
6 
2922,4 
110,8 
Mehnat 
resurslari 
soni 
16123,6 
16504,2 17309,
8 
17663,
1 
2018,2 
112,9 
shundan: 
Mehnat yoshidagi 
meh-natga layoqatlilar 
15872,7 
16263,6 17156,
8 
17550,
2 
2091,5 
113,5 
Ishlayotgan o‘smirlar 
va pensionerlar 
250,9 
240,6 
153,0 
112,9 
-73,3 
60,6 
*Jadval O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari asosida 
tuzilgan. 
Olib borilgan tahlil natijalariga ko‘ra, mehnat resurslari tarkibida iqtisodiy 
nofaol aholi soni va ulushining iqtisodiy faol aholiga nisbatan yuqori sur‘atda o‘sib 
borayotgani aniqlangan. Xususan, 2012 yilda 2008 yilga nisbatan O‘zbekistonda 
mehnat resurslari tarkibida iqtisodiy faol aholi soni 10,7 %ga, iqtisodiy nofaol aholi 
soni esa 19,1 %ga o‘sgan. Bu davrda mehnat resurslari tarkibida iqtisodiy faol 
aholining ulushi 74,2 %dan 72,8 %ga yoki 1,4 bandga kamaygan, aksincha iqtisodiy 
nofaol aholining ulushi 25,8 %dan 27,2 %ga ortgan. Mazkur holat iqtisodiy nofaol 
aholi tarkibida ishlab chiqarishdan ajralgan holda ta‘lim olayotgan hamda ish haqiga 
yoki mehnat daromadiga ega bo‘lmagan o‘quvchi va talabalar ulushining 38,8 %dan 
39,5 %ga, ixtiyoriy ravishda mehnat bilan band bo‘lmagan shaxslar ulushining 27 
%dan 30 %ga ortgani bilan bog‘liq.
Bundan tashqari, iqtisodiy nofaol aholi ulushining ortishi aholi tarkibida 16-24 
yoshdagi aholining salmoqli ulushi (20,5 %) bilan ham bog‘liq. Shu bilan birga, 
ta‘lim olayotgan yoshlarning soni yildan-yilga oshib bormoqda. Chunki, 
mamlakatimizda ta‘limni rivojlantirishga qaratilgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarning 
amalga oshirilishi natijasida yangi qurilayotgan akademik litsey va kasb-hunar 

---

105 
kollejlariga o‘quvchilarning jalb etilishi iqtisodiy nofaol aholining o‘sishiga bevosita 
ta‘sir qilmoqda.
Xulosa qilib aytganda, ―o‘zbek modeli‖ning tadrijiy taraqqiyot kontseptsiyasini 
amalga oshirishda iqtisodiyotning mafkuradan holi bo‘lishi, demokratik islohotlarni 
bosqichma-bosqich joriy qilish, qonun ustuvorligini ta‘minlash, davlatning bosh 
islohotchi sifatidagi rolini tan olish va o‘tish davrida uning ta‘sirini oshirish, 
mamlakatimizning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda, kuchli ijtimoiy 
siyosat yuritish kabi tamoyillar asosida amalga oshirilmoqda. 
O’zbekiston taxminan mehnat resurslarining holatiga ko’ra 3 ta hududiy birlikka 
ajratiladi:
-Farg‘ona vodiysi, Samarqand viloyati, Xorazm viloyati. Bu erda ortiqcha mehnat 
resurslari mavjud, ish o‘rinlari kam.  
-Mirzacho‘l, Buxoro Navoiy hududi. Bu erda ishchi kuchi kam, ishlab chiqarishni 
rivojlantirish uchun esa tabiiy resurs omili etarli.
-Toshkent hududi. Bu erda ishchi kuchi ham, ish o‘rinlari ham ko‘p.
Hech kimga sir emas, mamlakatimizning o‘ziga xos xususiyatlari, avvalo, 
demografik jihatlariga ko‘ra, aholi bandligi masalalari o‘zining dolzarbligi va 
o‘tkirligini saqlab qolmoqda, desak, hech qanday mubolag‘a bo‘lmaydi.
Shu munosabat bilan O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 
ma‘qullangan 2012 yilda ish o‘rinlari yaratish va aholi bandligini ta‘minlash dasturi 
barchamizning, avvalo, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar 
va Toshkent shahar hokimliklarining diqqat markazida turishi zarur. Ushbu dasturga 
binoan 967 mingdan ortiq ish o‘rni yaratish, ularning qariyb 600 mingini qishloq 
joylarda tashkil etish ko‘zda tutilgan.
Bunda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni yanada rivojlantirish hisobidan 
480 mingdan ziyod kishini ishga joylashtirish, birinchi navbatda, korxonalar bilan 
hamkorlikda mehnat shartnomalari asosida kasanachilikning turli shakllarini, 
shuningdek, oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirish orqali 210 mingdan ortiq kishining 
bandligini ta‘minlash rejalashtirilgan. Ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmani, 
transport va kommunikatsiyalar qurilishini jadal rivojlantirish, aholi manzilgohlarini 
obodonlashtirish ishlarining ko‘lamini kengaytirish hisobidan 2012 yilda qariyb 75 
mingta yangi ish o‘rni tashkil etish ko‘zda tutilgan.
Shu borada biz uchun o‘ta muhim, aytish mumkinki, hal qiluvchi ahamiyatga 
ega bo‘lgan yana bir masalaga to‘xtalib o‘tishni joiz, deb bilaman. Kasb-hunar 
kollejlari va akademik litseylar bitiruvchilarini ishga joylashtirish masalasi 
barchamizning jiddiy va doimiy e‘tiborimiz markazida turishi zarur. 2012 yil 
yurtimizda 516 ming nafardan ziyod yigit-qiz kollej va litseylarni tamomlaydi. 
Ularning qaerga ishga joylashishini hozirdanoq aniq belgilab olish, korxonalar bilan 
ishlab chiqarish amaliyotini o‘tash va undan so‘ng ishga qabul qilish bo‘yicha 
shartnomalarning o‘z vaqtida tuzilishini ta‘minlash — bunday masalalarni alohida 
nazoratga olish lozim. 
Oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi, O‘rta maxsus, kasb-hunar ta‘limi 
markazi, Iqtisodiyot vazirligi, Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi, 
Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar 
hokimliklari manfaatdor korxonalar va idoralar bilan birgalikda kasb-hunar kollejlari 

---

106 
bitiruvchilarini mutaxassisligi bo‘yicha ishga joylashtirish yuzasidan chora-tadbirlar 
majmuini bir oy muddatda ishlab chiqsin va uni shu 2012 yilning 1 iyunigacha 
amalga oshirsin. 
Hisobot yilida yangi ish o‘rinlari tashkil etish orqali aholi bandligini ta‘minlash 
masalasini hal qilish ham e‘tiborimiz markazida bo‘ldi. Hududiy bandlik 
dasturlarining amalga oshirilishi natijasida yaratilgan 1 millionga yaqin ish o‘rnining 
68 foizdan ko‘prog‘i qishloq joylarda tashkil etildi. Ta‘kidlash joizki, yangi ish 
o‘rinlarining 64 foizdan ortig‘i kichik biznes, xususiy tadbirkorlik va fermerlik 
rivojini rag‘batlantirishni yanada kuchaytirish, xususan, ularga yangi imtiyoz va 
preferensiyalar berish, 28 foizdan ziyodi esa yangi korxonalar tashkil etish, 
kasanachilikning turli shakllarini kengaytirish hisobidan yaratildi
6
.
2012-yilda mamlakatimizda kompleks chora-tadbirlar dasturini amalga oshirish 
hisobidan qariyb 1 millionta yangi ish o‘rni tashkil etildi. Bu ish o‘rinlarining 62 
foizga yaqini qishloq joylarda yaratildi. Bu borada kichik biznes va xususiy 
tadbirkorlikni rivojlantirish evaziga 485 ming kishi, kasanachilikning barcha 
shakllarini kengaytirish hisobidan esa 218 ming kishi ish bilan ta‘minlandi. 
Yangi ish o‘rinlari tashkil etish va mamlakatimiz aholisi bandligini ta‘minlash 
2013-yil va undan keyingi yillarga mo‘ljallangan maqsadli vazifalarni hal qilishning 
eng muhim ustuvor yo‘nalishi bo‘lib qoladi. 
Oliy Majlis tomonidan ma‘qullangan dasturda 2013-yilda 970 mingdan ortiq 
yangi ish o‘rni tashkil etish ko‘zda tutilgan. Muhim ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan 
mazkur masalani hal etishda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni, xizmat 
ko‘rsatish va ser
vi
s sohasini jadal rivojlantirishga alohida e‘tibor qaratiladi. Ushbu 
sohalarda qariyb 500 ming ish o‘rni yaratish rejalashtirilmoqda. 
Band bo‘lmagan aholini ish bilan ta‘minlashda kasanachilikning turli 
shakllarini, birinchi navbatda, kasanachilar va korxonalar o‘rtasidagi kooperattsiyani 
mehnat shartnomalari asosida kengaytirish, oilaviy biznesni rivojlantirish katta 
rezerv hisoblanadi. Mazkur sohalar hisobidan 280 mingdan ortiq kishini ishga jalb 
qilish ko‘zda tutilgan. 
Ish o‘rinlarini tashkil qilishda, birinchi navbatda, tarmoq dasturlarini amalga 
oshirish, korxonalarni modernizattsiya qilish va texnologik yangilash, ishlab 
chiqarishni mahalliylashtirish, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlashni 
chuqurlashtirish, transport va kommunikatsiya qurilishini, ijtimoiy va bozor 
infratuzilmasini jadal rivojlantirish, aholi manzilgohlarini obodonlashtirish ishlarini 
kengaytirish masalalari muhim o‘rin tutadi va bu sohalarda 250 ming kishini ish bilan 
ta‘minlash belgilangan. 
Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar, shahar va 
tumanlar, xo‘jalik yurituvchi sub‘ekt va tashkilotlar rahbarlariga murojaat etib, ushbu 
masalani hal qilish yuzasidan tegishli aniq dasturlarni ishlab chiqish va ularning 
so‘zsiz bajarilishini ta‘minlash zarurligiga e‘tiboringizni qaratmoqchiman. 
Barchamiz, avvalambor, katta-kichik rahbarlar bir narsani hech qachon 
esimizdan 
chiqarmasligimiz 
lozim. 
Har 
qaysi 
oiladagi 
farovonlik, 
6
(O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2011 yilning asosiy yakunlari va 2012 yilda O‘zbekistonni ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan vazirlar mahkamasining majlisidagi ma‘ruzasi. Xalq so‘zi 
gazetasi. 18.01.2012. y.). 

---

107 
yurtdoshlarimizning hayotga bo‘lgan munosabati, pirovard natijada butun 
jamiyatimizning 
barqarorligi, 
avvalo, 
odamlarimizning 
qanday 
ish 
bilan 
ta‘minlangani, o‘z mehnatiga yarasha munosib maosh olishiga bog‘liqdir 
7
. 
Yangi ish o‘rinlari tashkil etish, bandlikni ta‘minlash va aholi daromadlarini 
oshirish masalalari doimo e‘tiborimiz markazida bo‘lib qolmoqda. Ish o‘rinlarini 
tashkil etish va aholi bandligini ta‘minlash bo‘yicha mintaqaviy dasturlarning amalga 
oshirilishi natijasida 2013-yilda qariyb 970 ming kishi ish bilan ta‘minlandi. Bu ish 
o‘rinlarining 60,3 foizdan ortig‘i qishloq joylarda yaratildi. Bu borada kichik 
korxonalar, mikrofirmalar va yakka tartibdagi tadbirkorlikni rivojlantirish evaziga 
480 mingdan ortiq, kasanachilikni kengaytirish hisobidan esa 210 mingdan ziyod ish 
o‘rni tashkil etildi. 
O‘tgan yili biz uchun eng ustuvor vazifa bo‘lmish kasb-hunar kollejlarining 
500 ming nafardan ortiq bitiruvchisi ish bilan ta‘minlandi va aytish joizki, buning 
ahamiyatini baholashning o‘zi qiyin. O‘z xususiy ishini ochib, biznes bilan 
shug‘ullanishga qaror qilgan kollej bitiruvchilariga 140 milliard so‘mdan ziyod 
imtiyozli mikrokreditlar ajratildi. Mamlakatimiz parlamenti tomonidan tasdiqlangan 
dasturga muvofiq 2014-yilda salkam 1 million ish o‘rni tashkil etish ko‘zda 
tutilmoqda. 
Joriy yilda mehnat sohasiga qariyb 500 ming nafar yosh yigit-qizlar – 2-3 tadan 
mutaxassislikni va ish ko‘nikmalarini egallagan, olgan bilimlarini iqtisodiyotimizning 
turli sohalarida, xizmatlar va boshqaruv jabhasida qo‘llashga tayyor bo‘lgan kasb-
hunar kollejlarining bitiruvchilari kirib keladi. 
Bu o‘rinda navqiron avlodimizni faol mehnat faoliyatiga to‘laqonli jalb etish 
bo‘yicha viloyat, shahar, tuman hokimlari, korxona va kollejlar rahbarlarining o‘z 
zimmasiga yuklangan vazifalarni bajarish bo‘yicha mas‘uliyati haqida gapirishning 
hojati bo‘lmasa kerak
8
. 
2013-yilda iqtisodiyotda band bo‗lgan aholi soni 12523,3 ming kishini tashkil 
qildi va 2012-yilning shu davriga nisbatan 2,5 foizga oshdi. Bandlar sonining sezilarli 
o‘sish darajasi savdo, umumiy ovqatlanish, ta‗minot va tayyorlov sohasida (3,7 
foizga), uy-joy kommunal xo‗jaligi va aholiga maishiy xizmat ko‘rsatishning 
noishlab chiqarish turida (3,6 foizga), qurilishda (3,5 foizga), transport va aloqada 
(3,5 foizga), qishloq va o‘rmon xo‗jaligida (3,3 foizga) kuzatildi. 
Nodavlat sektorida jami bandlar ulushi 81,2 foizga yetdi, bu ko‘rsatkich 2012 
yilning shu davrida 80,7 foizni tashkil qilgan. 2013-yil dekabr oyi oxiriga mehnat 
idoralarida ish qidiruvchilar sifatida ro‗yxatdan o‗tgan aholi soni 5,4 ming kishini 
(2012-yilning shu davrida-6 ming kishi) tashkil qildi. O‗zbekiston Respublikasi 
Hukumatining 2007-yil 24-maydagi 106-sonli qarori bilan tasdiqlangan ishga 
joylashtirishga muhtoj mehnat bilan band bo‗lmagan aholini hisobga olish 
metodikasiga asosan aniqlangan ishsizlar soni 2013-yilda 639,7 ming kishini tashkil 
7
(O‘zbekiston respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2012-yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish 
yakunlari hamda 2013-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan 
vazirlar mahkamasining majlisidagi ma‘ruzasi.
Xalq so‘zi gazetasi. 18.01.2012. y.). 
8
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2013 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish 
yakunlari va 2014 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar 
Mahkamasining majlisidagi ma‘ruzasi. Xalq so‘zi gazetasi. 2014 yil, 18.01.№13 (5943). 

---

108 
qildi va iqtisodiy faol aholi soniga nisbatan ishsizlik darajasi 4,9 foizga teng bo‗ldi. 
Respublika miqyosida yuqori ishsizlik darajasi quyidagicha: 

Qoraqalpog‗iston Respublikasida ishsizlar soni-40,3 ming kishi yoki iqtisodiy 
faol aholi soniga nisbatan ishsizlik darajasi 6,2%; 

Andijon-68,5 ming kishi yoki 5,4%; 

Samarqand-76,2 ming kishi yoki 5,3%; 

Xorazm-37,1 ming kishi yoki 5,3%; 

Qashqadaryo-58,3 ming kishi yoki 5,2%; 

Namangan-49,6 ming kishi yoki 5,2%; 

Surxondaryo-47,6 ming kishi yoki 5,2%; 

Navoiy-22,8 ming kishi yoki 5,2%.