Гурух: сси-81 бажарди: муллажонов Х. А

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM
VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI SIRTQI BO’LIMI
PUL VA BANKLAR FANIDAN



MUSTAQIL
NAZORAT ISHI




МАВЗУ: ПУЛ АЙЛАНМАСИ ВА УНИНГ ТАРКИБИЙ ТУЗИЛИШИ
ГУРУХ: ССИ-81
БАЖАРДИ: МУЛЛАЖОНОВ Х.А.
ТЕКШИРДИ: Ганиева У.А.
TOSHKENT-2022

Тошкент молия институти Сиртқи факултет
2 курс ССИ 1 академгуруҳ талабаси Муллажонов Хуршиднинг
Пул ва Банклар фанидан бажарган


МУСТАҚИЛ НАЗОРАТ ИШГА
ТАҚРИЗ
Мавзу ПУЛ АЙЛАНМАСИ ВА УНИНГ ТАРКИБИЙ ТУЗИЛИШИ
Камчиликлари: ___________________________________
Қониқарли: коникарли
Қониқарсиз: ______________________________________________________
Мустақил ишни текширувчи Ганиева У.А.

Мустақил ишни текширувчи Ганиева У.А.

Kirish
Mustaqillik yillarda O’zbekiston oldingidan tubdan farq qiluvchi yangi iqtisodiy munosabatlarga asoslangan iqtisodiy rivojlanishning navbatdagi bosqichlariga o’tib bormoqda. Bozor iqtisodi asosida tovar-pul munosabatlari yotadi. Tovar-pul munosabatlari – tovar ishlab chiqarish, tovarlarning ayirboshlash va pul muomalasiga xos munosabatlarni ifoda qiladi. Bozor iqtisodi erkin tovar-pul munosabatlarga asoslangan iqtisodiy monopoliyani inkor qiluvchi, ijtimoiy taraqqiyotga, aholini ijtimoiy muhofaza qilish yo’nalishiga ega bo’lgan va boshqarilib boriladigan iqtisoddir.

Pul aylanishining sodda chizmasida faqat aholi va korxona, tashkilotlar o‘rtasidagi pul harakati tasvirlanadi Bunda pul aylanishining asosiy ikki omili: bir tomondan – tovar va resurslar harakati bilan; - ikkinchi tomondan – pul harakati ko‘rsatilgan. Bunda davlat tashkilotlari, moliyaviy bozor, pul bozorlari, eksport va import va boshqa iqtisodiy munosabatlar aks etmagan.
Pul aylanishining birinchi turiga, ishlab chiqarish jarayoni uchun zarur jami resurslar – mehnat qurollari, mehnat vositalari, ish kuchi sotib olish va aksincha, aholi tomonidan davlat, kooperativ – savdo tashkilotlaridan, kolxoz bozorlaridan, fuqarolardan iste’mol uchun zarur tovarlarni sotib olish va aholining yuqoridagi sub’ektlarga tovarlar sotish, kapital qurilish va ta’minlash sohasidagi hisob – kitoblar va boshqalar kiradi.
Korxona tashkilotlarining vaqtincha bo‘sh turgan pullari ularning roziligiga asosan bank tomonidan kredit resurslari sifatida ishlatilishi mumkin. Korxona, tashkilotlarining bo‘sh pul mablag‘laridan tashkari, banklar jamoat tashkilotlarining, byudjet, sug‘urta tashkilotlarining, aholining banklardagi pul mablag‘laridan o‘z resurslari sifatida foydalanib, xalq xo‘jaligi tarmoqlariga kreditlar berishi mumkin. Shunday qilib, banklar tomonidan pul mablag‘larining yig‘ilish jarayoni pul aylanishida namoyon bo`ladi.

Reja:
1. Pul aylanmasi, uning mazmuni va tuzilishi.

2. Pul muomalasi va pul muomalasi qonuni.
3. Pul muomalasini tashkil etish.

1 - Shaklni o'zgartirish narxi T-D-T, pul uchta sub'ekt o'rtasida doimiy harakatda bo'ladi: jismoniy shaxslar tadbirkorlik sub'ektlari va davlat hokimiyati organlari. Pullar harakati boshlanishidan oldin ularning nomlari ko'rsatilgan shaxslarda: aholi hamyonlarida, yuridik shaxslarning kassalarida va hisobvaraqlarida, davlat g'aznasida to'planishi bilan boshlanadi. Pulga talab operatsiyalarni amalga oshirishda, tovar va xizmatlar uchun to'lovlarni amalga oshirishda paydo bo'ladi.
Pul aylanmasi - Bu mamlakat ichki iqtisodiy muomalasida va tashqi iqtisodiy aloqalar tizimida pullarning naqd va naqd pulsiz shaklda, tovar va xizmatlarni sotish, shuningdek iqtisodiyotdagi tovar bo'lmagan to'lovlarni sotish uchun xizmat qilishi. Pul muomalasining ob'ektiv asoslari ob'ektiv mehnat taqsimoti va tovar ishlab chiqarishining rivojlanishi hisoblanadi.
Pul muomalasi pulni doimiy ravishda qo'ldan qo'lga uzatishni, shuningdek tovar bo'lmagan hisob-kitoblarni va fermadagi to'lovlarni o'z ichiga oladi. Pul yordamida tovarlarning aylanish jarayoni, ssuda kapitalining harakati va fond bozori... Bu erda pul muomala vositasi bo'lib xizmat qiladi. Pul muomalasi pul muomalasining ajralmas qismidir. Banknotlarning muomalasi ularning ayrim yuridik va jismoniy shaxslardan boshqasiga doimiy o'tishini nazarda tutadi. Masalan, bank universitet kassasiga banknotalarni chiqaradi. Kassadan ular stipendiya shaklida talabaga borishadi. Talaba do'kondan ushbu banknotalar uchun mol sotib oladi. Do'kon ushbu banknotalarni bankka to'playdi. Bank yana universitetga pul taqdim etadi va hokazo. Pul muomalasi ikki yo'nalishga bo'linadi: naqd pul muomalasi va naqdsiz muomalasi.
Naqd pul pul aylanmasi daromadlar, resurslar, tovarlar va xizmatlar aylanishi sohasidagi naqd pul harakati. Unga mayda o'zgaruvchan banknotalar va qog'oz pullar xizmat qiladi. Naqd pul mablag'larini tashkil etishpul muomalasi quyidagi printsiplarga asoslanadi: 1) barcha korxonalar tijorat banklarida belgilangan limitdan yuqori bo'lgan naqd pulni saqlashlari kerak; 2) banklar barcha yuridik shaxslar uchun naqd pul limitlarini belgilaydilar; 3) naqd pul muomalasi rejalashtirilgan (bashorat qilingan); 4) pul muomalasini Rossiya Banki boshqaradi; 5) pul muomalasini tashkil etishning maqsadi pul muomalasining barqarorligi, elastikligi va tejamkorligidir.
Naqd pulsiz muomalada bo'lish - bu bank hisobvarag'idagi mablag'lar qoldig'ining o'zgarishi bo'lib, bu bank tomonidan hisob egasining cheklar, to'lov topshiriqlari ko'rinishidagi buyrug'ini bajarishi natijasida yuzaga keladi, plastik kartalar, elektron vositalar to'lov va boshqa hisob-kitob hujjatlari.
Naqd va naqdsiz muomalada chambarchas va o'zaro bog'liqlik mavjud: pul doimiy ravishda muomalaning bir shaklidan ikkinchisiga o'tadi, naqd pul shaklini bankka saqlashga o'zgartiradi va aksincha. Qabul naqd pulsiz mablag'lar bank hisobvaraqlariga - naqd pul berishning ajralmas sharti. Shuning uchun naqdsiz muomalani naqd pul muomalasidan ajratib bo'lmaydi va u bilan birgalikda mamlakatning yagona pul aylanmasini tashkil etadi, unda bir xil nomdagi yagona pul muomalada bo'ladi.
Boshqacha qilib aytganda, pul muomalasi bu barcha funktsiyalarni naqd va naqdsiz shakllarda bajarganda pul harakati. Pul muomalasining roli, uni to'g'ri tashkil etilishi quyidagi bandlarda namoyon bo'ladi: iqtisodiy aylanmaning uzluksiz ishlashi va hisob-kitob va to'lov intizomi - tovar bozorida talab va taklif muvozanatini ta'minlash qobiliyati; tovarlarning etishmasligini oldini olish; pul massasi ta'sirining mohiyati va darajasi; o'sish va inflyatsiya to'g'risida; ish haqini o'z vaqtida to'lash va aylanma mablag'larni moliyalashtirish uchun bozor sub'ektlaridan mablag'larning surunkali etishmasligi.
Valyuta muomalasi - bu iqtisodiyotning asab tizimi, uning holati jamiyat salomatligi va farovonligini ko'rsatadi. Shu sababli, pul muomalasini tartibga solishda hukumatning asosiy vazifasi - pulga talab va ularning taklifi o'rtasidagi muvozanatni ta'minlash, bu esa milliy valyutaning barqarorligi va to'lov qobiliyatini ta'minlaydi.
Pul muomalasi tushunchasini pul muomalasi jarayonidan ajratish mumkin.
2 - Pul tizimi – bu davlat tomonidan qonuniy tartibda o‘rnatilgan pul muomalasini tashkil qilish shakli va unga xizmat qiluvchi kredit muassasalaridir.
Pul kredit tizimi to‘gri ishlaganda u kirim va chiqimlar sirkulatsion oqimlari hayot manbasi bilan ta’minlaydi. To‘gri yuritilgan pul kredit tizimi iqtisodiyotga to‘liq bandlik va manbalarning samarali foydalanilishiga yordam beradi. Noto‘gri yuritilayotgan pul kredit tizimi natijalar, iqtisodiy darajalari, ish bilan ta’minlanganlik, va narxlarda jiddiy tebranishlar xosil etadi va manbalar
ta’minotini noto‘gri aks ettiradi.
Pul odamlarni sexrlab qo‘yadi. Ular pul uchun xavotirlanishida va ter to‘kishadi. Ular pulni topish uchun eng nostandart yo‘llardan va ulardan qutilish uchun eng o‘zgacha yo‘llardan foydalanishadi. Pul bu ishlatishdan tashqari hech narsaga arzimaydigan yagona maxsulot. Uni investitsiya qilmaguningizga qadar yoki ishlatmaguningizga qadar pul o‘zidan o‘zi sizni to‘ydirmaydi, kiyintirmaydi, bosh pana bermaydi va ko‘nglingizni olmaydi. U faqat ketkizishda ahamiyat kasb etadi. Odamlar pul uchun deyarli hamma narsaga tayyor va pul odamlarga deyarli barcha narsani berishi mumkin. Pul bu o‘ziga tortuvchi, aylanuvchi, niqobli jumboq.
Pul muomalasi - bu tovarlar aylanishiga hamda notovar xarakteridagi to’lovlar va hisoblarga xizmat qiluvchi naqd pullar va unga tenglashtirilgan aktivlarning harakatidir.
Hоzirgi davrda O`zbеkistоnda pul muоmalasi ikki ko`rinishda yuritiladi: 1. Naqd pul muоmalasi; 2. Naqd bo`lmagan pul muоmalasi. Naqd pul muomalasiga bank biletlari va metall tangalar (pul belgilari) xizmat qiladi. Naqd pulsiz hisoblar cheklar, kredit kartochkalari, veksellar, akkreditivlar, to’lov talabnomalari kabilar yordamida amalga oshiriladi. Ularning hammasi pul agregati deb yuritiladi.
Pulning quyidagicha asosiy vazifalari mavjud: - qiymat o’lchovi - muomala vositasi - boylik to’plash vositasi - to’lov vositasi.
Qiymat o’lchovi vazifalari - Bunda Tovar (xizmat) ning almashuv qiymati pul vositasida xisoblanadi va baxolanadi. Shuningdek, iqtisodiy resurs sarf-xarjatlari va daromadlarni xisoblash o’lchov birligi ham puldir.
3 - Muomala vositasi vazifasi – Bunda pul tovarlar muomalasi jarayonida vositachi sifatida maydonga chiqadi.
To’lov vositasi vazifasi – tovarlar nasiyaga tolov muddati kechiktirilib sotilganda va turli hil to’lov majburiyatlari amalga oshirilganda pul bu vazifani bajaradi.
Boylik to’plash vazifasi – pul muomaladan chiqarib olingandan bu vazifani bajaradi. Real ravishda oltin pul va oltin buyumlar boylik to’plash vazifasini bajaradi.
Kreditning mohiyati, manbalari va vazifalari
Kredit (lot. creditum — qarz, credo — ishonaman,maqullayman) — pul mablagʻlari, tovar va xizmatlarni kelishilgan ustama (foiz) toʻlab qaytarib berish sharti bilan maʼlum muddatlarga qarzga berish. Qarzga mablagʻ beruvchi tomon kreditor (davlat, bank, korxona, xususiy shaxs va boshqalar), ssuda oluvchi tomon esa debitor (qarzdor) deyiladi.
Kredit - boʻsh turgan pul mablagʻlarini ssuda fondi shaklida toʻplash va ularni pulga muhtoj boʻlib turgan yuridik va jismoniy shaxslarga ishlab chiqarish va boshqa ehtiyojlari uchun maʼlum muddatga, foiz toʻlovlari bilan qaytarish shartida qarzga berish munosabatlarini ifodalaydi.
Kredit - boʻsh turgan pul mablagʻlarini ssuda fondi shaklida toʻplash va ularni pulga muhtoj boʻlib turgan yuridik va jismoniy shaxslarga ishlab chiqarish va boshqa ehtiyojlari uchun maʼlum muddatga, foiz toʻlovlari bilan qaytarish shartida qarzga berish munosabatlarini ifodalaydi.
Tarixiy taraqqiyot davomida kreditning ikki shakli pul va tovar shaklidan foydalanib kelgan. Hozirgi vaqtda mamlakat ichki aylanmasida pul kreditidan kengroq foydalanib, u bank, tijorat, davlat iste‘molchilik va xalqaro kredit shakllarini oladi.
Bank krediti – kreditning asosiy va yetakchi shakli sifatida chiqadi. U pul egalari – banklar va maxsus kredit muassasalari tomonidan qarz oluvchilarga (tadbirkorlar, davlat, uy xo’jaligi sektori) pul ssudalari shaklida beriladi. Bank krediti yo’nalishi, mudatti va kredit bitimlari summasi bo’yicha cheklanmaydi. Uning foydalanish sohasi ham juda keng,tovar muomlasidan tortib kapital jamg’arilishigacha xizmat qiladi.
Tijorat krediti – bu korxonalar, birlashmalar va boshqa xo’jalik yurituvchi subyektlarning bir-biriga beradigan kreditlaridir. Tijorat kredit, avvalo, to’lovni kechiktirish yo’li bilan tovar shaklida beriladi.

Хулоса
Naqd pul aylanishi - bu aholining pul daromadlarini qabul qilish va sarflashga xizmat qiladigan pul oqimining uzluksiz jarayoni. Naqd pul aylanishi quyidagi tamoyillar asosida tashkil qilinadi: barcha korxona va tashkilotlar naqd pulni tijorat banklarida saqlashi shart; banklar barcha mulk shaklidagi korxonalar uchun naqd pul qoldig'iga cheklovlar qo'yadilar; naqd pul aylanishi prognoz rejalashtirish ob'ekti bo'lib xizmat qiladi; pul muomalasi markazlashtirilgan tarzda boshqariladi; pul aylanmasini tashkil etish pul muomalasining barqarorligi, egiluvchanligi va tejamkorligini ta'minlashga qaratilgan; korxonalar naqd pulni faqat ularga xizmat ko'rsatuvchi banklarda olishlari mumkin. Pul oqimi markaziy bank vakili bo'lgan davlat tomonidan tashkil qilinadi.

Naqd pul va pul aylanishi (naqd pul aylanishi) - bu pul mablag'larining doimiy harakatlanish jarayoni bo'lib, ular banknotalar yoki bank kartalari, metall almashtiruvchi tangalar bilan ifodalanadi. Naqd pul aylanishi aholining pul daromadlarini, korxona va tashkilotlarning to'lovlarining bir qismini olish va sarflashga xizmat qiladi. Qoida tariqasida, korxonalar naqd pulni oz miqdorda saqlaydilar, limitdan oshgan summalar bank hisob raqamiga o'tkaziladi. Naqd pulga bo'lgan talab prognoz yordamida hisoblanadi. Bundan tashqari, hududlarda naqd pul aylanmasining holati tahlil qilinadi. Tahlil natijalari ular tomonidan pul aylanmasi prognozlarini tuzishda, shuningdek, bank muassasalari bilan birgalikda pul aylanmasini tashkil etishni takomillashtirish va chiqindilarni kamaytirish chora -tadbirlarini ishlab chiqish va amalga oshirish uchun ishlatiladi.

Naqd pul aylanmasi pul muomalasining 30-35% ini tashkil etadi va dollarlashtirish va evroning yuqori darajasi bilan tavsiflanadi.
Pul oqimini nazorat qilish qiyin. U soliq to'lashdan bo'yin tovlash va boshqa noqonuniy harakatlarning vositasi bo'lib xizmat qilishi mumkin.
O’zbekiston bankning yangi qoidalarini ishlab chiqadi va amaldagi qoidalarini takomillashtiradi, bu quyidagilarga imkon beradi: naqd pullarning bankdan tashqari aylanishini optimallashtirish uchun zarur huquqiy asos yaratish; naqd pul muomalasini tezlashtirishga hissa qo'shish; naqd pullarning saqlanishini ta'minlashga yordam berish; naqd pul bilan ishlashda ilg'or texnologiyalarni joriy etish.

Ishlatilgan manbalar ro'yxati

1. Pul, kredit, banklar: Darslik / Ed. prof. O.I. Lavrushin, - 6 -nashr. qayta ko'rib chiqilgan va qo'shing. - M.: KNORUS, 2007.- 560 b.
2. Pul. Kredit. Banklar: darslik / Ed. G.N. Beloglazova. - M.: Oliy ma'lumot, 2009.- 392 p.
3. Voshchanova G. P., Godzina G. S. Iqtisodiyot tarixi. - M.: INFRA-M, 2007.- 256 b.
4. "Rossiya Federatsiyasi hududida naqd pul aylanishini tashkil etish qoidalari to'g'risida" nizom. Rossiya Federatsiyasi Markaziy bankining 1998 yil 5 yanvardagi 14-P-sonli qarori bilan tasdiqlangan (2002 yil 31 oktyabrda o'zgartirilgan).
5. Petrova E.V., Suxina N.Yu., Bayanduryan G.L. Pul. Kredit. Banklar. Krasnodar.: TU KubGTU, 2007.- 244 b.
6. Pul. Kredit. Banklar / ostida. ed A.Yu. Kazaka- Yekaterinburg: AMB, 2007 .-- 688 p.
8. Ionov V.M. Pul aylanishi: rivojlanishning asosiy tendentsiyalari / Pul va kredit. - 2007. - № 4