Guruh talabasi Abdullayeva Mohidil Mavzu: Turkiy tillarda unlilar tizimi Reja

18.77-guruh talabasi Abdullayeva Mohidil

• Mavzu:Turkiy tillarda unlilar tizimi

Reja:

1.Turkiy tillarda unlilar tizimi

2.Turkiy tillarda unlilar o’zgarishi

3.Diftonglar

4.Urg’u va singarmonizm

Hozirgi o’zbek adabiy tilida 6 ta unli fonema mavjud.Qadimgi turkiy til davriga xos til oldi a’’ ning lablangan orqa qator a unlisiga o’tishi tatar,boshqird,tillari uchun xarakterlidir.O’zbek tiliga lablanmagan o xosdir.Turkiy tillarga xos cho’ziq a unlisi turkman va yoqut tillarida ko’proq saqlangan.

Hozirgi o’zbek adabiy tilida 6 ta unli fonema mavjud.Qadimgi turkiy til davriga xos til oldi a’’ ning lablangan orqa qator a unlisiga o’tishi tatar,boshqird,tillari uchun xarakterlidir.O’zbek tiliga lablanmagan o xosdir.Turkiy tillarga xos cho’ziq a unlisi turkman va yoqut tillarida ko’proq saqlangan.

Turkiy tillarda cho’ziq unlilar birlamchi va ikkilamchi turlarga ajratiladi.Birlamchi cho’ziq unlilar tarixan qadimgi turkiy tilga borib taqalsa,ikkilamchi cho’ziq unlilar turkiy tillar taraqqiyotining keyingi bosqichlarida qadimgi turkiy so’zlar tarkibidagi ayrim undosh tovushlarning qisqarishi va tushishi natijasida kelib chiqqanligi qayd etilgan.

Turkiy tillarda cho’ziq unlilar so’z ma’nolarini farqlashga ham xizmat qiladi

bar”bor”-baar“bag’ir”,
ol”u-ool ”o’gil”
Sok”ur”sook”sovuq”,suk”chorlamoq-suuk”suyuqlik”,ur”uzoq”-uur”uya”,dun”tun”-duun”kecha”,it”it”-ut”tovush”

Turkiy tillarda unlilar o’zgarishi hodisasi kuzatiladi.Chuvash va uyg’ur tillarida unlilarning umlautlashuvi hodisasi yuz beradi.

Uyg’ur tilida a ning i ga umlautlashuvi:etu-uning oti,belik-baliq,elip-olib,besim-boshim
Chuvash adabiy tilida a ning u ga umlautlashuvi :bas-nus,tap-tup,jar-cur

Turkiy tillarda komponentli diftonglar mavjud:

aj:tat.qajda,qozoq.qajda,qum.qajda,xak.xajda
ej: chuv.kajik,tat,kiek
oj: tat.ujna,qirg’.ojno,xak.ojna

Chuvash tilida unlilar o’zgarishi keng tarqalgan hodisadir,a va o unlilari gap oxirida talaffuz etilmaydi.O unlisi so’z boshida kelganda murakkab so’zlarda III shaxsga tegishli qo’shimchalar bo’lsa,ushbu affiksdan oldin sh tovushi keladi va qarindoshlik ma’nolarini ifodalaydi.Reduksiyaga uchragan unlilarning o’zgarishi ba’zan so’z o’rtasida ham kuzatilishi mumkin.So’z yasalishi va so’z o’zgarishida esa tushib qoladi. A va yo unlilari so’z o’rtasida kelganda o’zi bilan alohida bo’g’in hosil qiluvchi undosh tovushlarni ham tushirib qoldiradi.Masalan,karantak,kantak,”oyna”,ankarti-karti-poliz,asatte-ate-bobo

Unlilar:

Orqa qator unlilar:a,o,u
Old qator unlilar:i,e,a

Turkiy tillarda singarmonizm:

• Turkiy tillarda singarmonizm hodisasi oldingi bo’g’indagi unliga keyingi bo’g’indagi unlilar,ba’zan undoshlarning artikulyatsiyasi o’rni va usuliga ko’ra moslashuvidir.

• A.M.Sherbak ta’kidlaganidek,bir bo’g’inli so’zlardagi unli sifat jihatdan doimiy va mustaqil bo’lib ko’p bo’g’inli so’zlardagi unlilar esa birinchi bo’g’inga moslashadi.

Singarmonizm yoki garmoniya:

Unli tovushlarning progressiv assimilatsiyasiga asoslanadi.
Masalan:ayan,ayapan,ayappa,ayaplat.Ushbu so’z ayblash ma’nosini anglatadi.
E'tiboringiz uchun rahmat