Guruh talabasi Abduvaliyev Bekzodbekning Falsafa fanidan

4. Borliq tushunchasi va uning mohiyati. 
Bu savollarga keng javob berish falsafa tarixiga ham, mazkur tushunchaning 
etimologiyasiga ham murojaat etishni nazarda tutadi. Mazkur dastur 
bo‘yicha ta’lim oluvchilar tarixiy-falsafiy kurs bilan tanish bo‘lishlari 
lozimligini hisobga olib, bu erda faqat falsafiy tafakkur tarixiga qisqacha 
to‘xtalamiz va mazkur muammoni anglab etish jarayonidagi muhim 
bosqichlarinigina qayd etamiz. Borliq tushunchaning etimologiyasi. «Borliq» 
falsafiy kategoriyasi na faqat eng muhim, balki boshqa kategoriyalar orasida 
ayniqsa, ko‘p ishlatiladigan kategoriya hisoblanadi. Bu holni shu bilan 
izohlash mumkinki, uning kelib chiqishi dunyoning ayniqsa, keng tarqalgan 
tillarida ayni bir ma’no - «bo‘lish»,«mavjud bo‘lish», «hozirlik», «hozir 
bo‘lish», «mavjudlik» ma’nolarini anglatadi. Jahonning aksariyat tillarida 
yuqorida sanab o‘tilgan va ma’no jihatidan unga yaqin fe’llar negizini tashkil 
etadigan «bo‘lmoq» fe’li, o‘zining bevosita ma’nosidan tashqari, yordamchi 
fe’l sifatida ham faol ishlatiladi. Bu dalilga izohni inson tafakkuri tabiatidan 
izlash lozim bo‘lib, uning mantig‘i va qonunlari fikrni bayon etishning til 
shakliga bog‘liq bo‘lmaydi, lekin, albatta, fikrlash mumkin bo‘lgan, universal 
va o‘zgarmas sifatida amal qiladigan va shu sababli har qanday 
mulohazaning tayanch nuqtasi bo‘lib xizmat qilishi mumkin bo‘lgan 
nimagadir tayanishi lozim. Fikr qaratilgan narsa mavjudligi (yoki mavjud 
emasligi)ning ayni shu dalili har qanday tilning ilk jumlalaridayoq tom 
ma’noda universal fe’l (yoki uning modifikatsiyalari) bilan aks ettiriladi: 
o‘zbek tilida - «bo‘lmoq», «bor», ingliz tilida - «is», nemis tilida - «ist»va 
hokazo. 
Shunday qilib, «borliq» va «yo‘qlik» kategoriyalarining o‘ziga xosligi, 
betakrorligi va universal ahamiyati shundan iboratki, ularning falsafiy 
ma’nosi tavsiflanadigan turli tillarda ular fe’ldan, aniqroq aytgan da, 
«bo‘lmoq» fe’lidan (yoki uning inkoridan) hosil bo‘lgan tushunchalar hisob 
lanadi va narsaning o‘zini emas, balki uning mavjudligi yoki yo‘qligini ko‘r 
satadi. Masalan, stol bor, yomg‘ir yo‘q, oqlik bor, aks yo‘q, miya bor, 

---

g‘oyalar yo‘q va hokazo.Borliq tabiiy tillarda otlar, ravishlar yoki 
ravishdoshlar bilan ifodalanadigan, ya’ni bilishda uning ob’ekti yoki sub’ekti 
sifatida amal qiladigan tushunchalar bilan tenglashtirilishi mumkin emas. 
Ayni zamonda bu ob’ektlaryoki sub’ektlarning birortasi ham uning borligi 
yoki yo‘qligini qayd etmasdan fikrlanishi mumkin emas. Borliq va yo‘qlik 
dialektikasi. «Borliq bor, yo‘qlik esa - yo‘q», deganida, Parmenid ayni shu 
holga e’tiborni qaratgan. Binobarin, yaxshi, yomon, to‘g‘ri,noto‘g‘ri, 
quvnoq, sho‘r, oq, qora, katta, kichkina kabi va shunga o‘xshash sifatlar 
borliqqa nisbatan qo‘llanilishi mumkin emas. Borliqni biron-bir 
koordinatalar tizimiga joylashtirib bo‘lmaydi, uni faqat vaqtda fikrlash 
mumkin. Muxtasar qilib aytganda, borliqni har qanday voqelik ega 
bo‘ladigan umumiy, universal va betakror mavjudlik qobiliyati, deb 
tavsiflash mumkin. Bu fikr esa amalda mavjud narsagina borliqqa ega 
bo‘lishi mumkin, degan xulosa chiqarish imkonini beradi. 
«Yo‘qlik» har qanday tilda amalda mavjud bo‘lmagan narsa bilan 
tenglashtiriladi va boshqacha tushunilishi mumkin ham emas. Boshqacha 
aytganda, yo‘qlik borliqni inkor etadi va narsa, jism, hodisa, ong... (ya’ni 
amalda mavjud bo‘lishimumkin bo‘lgan narsalar) o‘zligini yo‘qotgan holda 
«yo‘qlik» atamasi ayni shuma’noda ishlatiladi va ular haqida ular «yo‘qlikka 
chekindi», mavjud emas deyiladi. Lekin, sof falsafiy ma’noda bu fikrni to‘g‘ri 
deb bo‘lmaydi. Borliq va yo‘qlik o‘rtasida dialektik o‘zaro aloqa mavjud. 
Birinchidan, dunyo haqidagi hozirgi tasavvurlarga ko‘ra, biz yashayotgan 
Olam bo‘shliqdan bino bo‘lgan. Bo‘shliq materiyaning alohida holati. 
Bo‘shliq fizik borliqning eng boy tipi, o‘ziga xos potensial borliq sifatida 
namoyon bo‘ladi, zero unda mumkin bo‘lgan barcha zarralar va holatlar 
mavjud, biroq ayni vaqtda unda aktual tarzda hech narsa yo‘q. Yana shuni 
ham e’tiborga olish lozimki, fiziklar (D.A.Landau va boshqalar) nuqtai 
nazaridan biz yashayotgan Olam ham dunyoda yagona emas, chunki u 
rivojlanishning turli sikllarini boshidan kechirayotgan turli Olamlarning 

---

cheksiz sonidan tashkil topadi. Shu ma’noda borliq va yo‘qlikning o‘zaro 
aloqasi ham nisbiy xususiyat kasb etadi1. 
Ikkinchidan, amalda mavjud bo‘lgan narsaning ob’ektiv borlig‘i yo‘qlikka 
chekinadi, lekin, shunga qaramay u haqda gapirilayotgan, ya’ni u muayyan 
narsa sifatida fikrlanayotgan bo‘lsa, bu narsa ongda mavjud bo‘ladi va 
o‘zining «ikkinchi»borlig‘ini saqlaydi, ayni holda u dastlabki ob’ektning 
nusxasi, ideal obrazi bo‘lib qoladi. Shunday qilib, o‘tgan zamondagi borliq 
yo‘qlikdir, deb aytish mumkin. Borliq doim hozirgi zamonda mavjud bo‘ladi, 
u faqat hozirgi zamonda o‘zini namoyon etadi, basharti u dolzarb va amalda 
namoyon bo‘lish imkoniyatiga ega bo‘lsa, agar upotensial, ya’ni axborot 
manbalarida mavjud yoki uning paydo bo‘lishi ob’ektivrivojlanish mantig‘i 
bilan belgilangan bo‘lsa. Amalda yo‘q bo‘lgan narsa haqidaideal obraz 
sifatida fikrlash mumkin. Boshqacha aytganda, unga ideal obraz tarzidagi 
ideal borliq shakl-shamoyilini berish mumkin. O‘tmishga tatbiqan biz borliq 
haqida faqat shu ma’noda so‘z yuritishimiz mumkin.Ayni shu ma’noda biz 
g‘oyalar, narsalar, voqealar, tarixiy shaxslar yoki o‘zimizga yaqin odamlar 
to‘g‘risida so‘z yuritamiz, bunda ular yo‘qlikka aylanmagani, balki yangicha 
mavjudlik, xotira tarzidagi o‘zgacha borliq kasb etganini nazarda tutamiz. 
Shunday qilib, borliq falsafiy kategoriya sifatida dunyoni butun rang-
barangligi va turli-tuman namoyon bo‘lish shakllari bilan yaxlit aks ettirish 
imkonini beradi. Bunda narsalar, predmetlar, hodisalar o‘z xususiyatlari, 
xossalari bilan jamuljam holda aks etadi. Dunyoni va uning tarkibiy qismi 
bo‘lmish insonni bilish yo‘lidagi bu muhim qadam bilan dunyoning tabiati 
va mohiyati, uning rangbarangligi, turli darajalari, ko‘rsatkichlari, ramz-
alomatlari, shakllari va hokazolar haqidagi mulohazalarning asosiy 
koordinatalar tizimi belgilanadi. Buning uchun mohiyat, hodisa, 
substansiya, materiya, ong, makon, vaqt, qonun kabi yangi falsafiy 
kategoriyalar muomalaga kiritiladi. Inson o‘zi va umuman dunyo haqida 
o‘ylar ekan, odatda, muayyan narsalar va ayrim tabiiy hodisalar bilan ish 
ko‘radi. Ayni vaqtda, u o‘zini qurshagan dunyoni sinchiklab o‘rganish va 

---

uning butun rangbarangligini tushunib etish uchun muayyan tayanch 
nuqtasi 
bo‘lib 
xizmat 
qiladigan 
qandaydir 
asosning 
shak- 
shubhasizmavjudligini qayd etadi. Falsafa tarixidan biz bunday asos sifatida, 
masalan, Suqrotdan oldingi qadimgi yunon faylasuflarida tabiat 
elementlari, o‘rta asrlar falsafasida Xudo, Dekartda: «Men fikrlayapman, 
demak mavjudman», degan ongli inson amal qilganini ko‘ramiz. Ammo 
inson bilishning bu birinchi bosqichida to‘xtab qolmagan va o‘zini qurshagan 
borliqning ko‘p sonli turli-tuman holatlari orasida qolgan barcha 
narsalardan sezilarli darajada farq qiladigan narsalarni, borliqning ayni shu 
shakli voqelikning boshqa shakllari va holatlaridan nima bilan farq qilishini 
aniqlashga harakat qilgan.