Guruh talabasi hamzayeva firuza

rasm. Kristall panjara tuzilishi. 
 
 

---

O`z-o`zidan bo`lmagan kristallanish 
Real sharoitda kristallanish protsessi ko`p jihatdan tayyor markazlarning 
mavjudligiga bog`liq bo`ladi. Ana shunday tayyor markazlar rolini metalldagi 
o`zga qattiq qo`shimchalar o`ynashi mumkin. 
Metallda eriydigan qo`shimchalar ham markazlarning paydo bo`lishini 
ko`paytiradi, agar ana shu qo`shimchalar yuza aktivligini oshiradigan bo`lsa, ya'ni 
yuza tarangligini kamaytiradigan bo`lsa. Chunki mantiq nuqtai nazaridan bunday 
qo`shimchalarni suyuq metallda bo`lishi, o`ta sovutishnn oshirish bilan 
ekvivalentdir. 
Amaliyotda strukturani maydalash uchun qo`shimchalar keng foydalaniladi. 
Bunday qo`shimchalarni modifikatorlar deb ataladi. Masalan, po`latda bor, 
alyuminiy va uning qotishmalariga natriy qo`shiladi. Qattiq qo`shimchalar sifatida 
esa erigan temperaturasi yuqori bo`lgan metallardan foydalaniladi. Masalan, 
alyuminiy va uning qotishmalariga titan yoki sirkoniy elementi qo`shiladi. 
Kristallarning formasi va quymaning tuzilishi. 
Donachalarning formasi avvalo ularning o`sish sharoitiga bog`liq bo`ladi, 
ya'ni sovutish tezligi va yo`nalishi, suyuq metallning temperaturasi va undagi 
qo`shimchalar miqdori va h.k. 
Agar bir bo`lak po`lat quymani kristallari strukturasini tekshirsak unda quyidagi 
qolatni ko`ramiz. Avvalo shuni aytish kerakki, donachalarning o`sishi daraxtsimon 
sxemasi bo`yicha bo`ladi. Uni dendrit (ya'ni daraxtsimon) formasi deyiladi. Quyma 
(слиток)da uchta xarakterli zonalarni ko`rish mumkin. 
1. 
Idishning devorlari sovuq bo`lganligi uchun mayda kristall donachalari 
paydo bo`ladi; 
2. 
O`sha mayda donachalarda quymaning markaziga qarab tolasimon cho`zma 
kristall donachalari paydo bo`ladi, chunki bu yo`nalish sovutish yo`nalishiga 
to`g`ri keladi; 
3. 
Quymaning o`rta qismida yoqlari aniq kesmalardan iborat bo`lgan katta-
katta kristallar

---

hosil bo`ladi. Tolasimon donachalar bilan katta-katta kristallar o`rtasida darzlar 
hosil bo`ladi. Bu
kristallanish protsessida metall yeyilmasligi bo`lsa kerak, hamda suyuq metalldagi 
o`zga qo`shimchalar ham ana shu bo`shliqqa yig`ila boshlaydi.
Agar suyuq metallning temperaturasi juda keng bo`lsa va qo`shimchalar 
miqdori juda kam bo`lsa, bunday donachalarning formasi faqat tolasimon bo`lishi
mumkin. Bunday strukturaga transkristallizatsiya deb ataladi. Masalan, 
transkristallizatsiya payvandlashda choklarda hosil bo`lishi mumkin. 
Transkristallizasiya strukturasi ancha jips bo`lishi bilan bir qatorda, tolasimon 
donachalar tutashgan paytda bo`shliq va qo`shimcha elementlar yig`ilib qolishi
mumkin. Shuning uchun mexanik xossalariga salbiy ta'sir ko`rsatadi. 
Amaliy jiqatdan agar metallnimg sovush tezligini kristall donachalar o`sish 
tezligiga
tenglashtirsak, yaxlit bir bo`lak kristall (donacha) hosil qilish mumkin. Bunday 
kristall monokristall deb ataladi. Monokristall juda yuqori jipslikka ega bo`lib, 
unda qo`shimcha elementlar bo`lmaydi, shuning uchun ham bunday kristallning 
mexanik xossalari juda yuqori bo`ladi. Bunday kristallar ilmiy tekshirish ishlarida 
donachalarning xossalarini tekshirishda ishlatiladi.
 

---