Guruh talabasi: muqimjonova muslimaxon o‘nli kasrni to‘G‘ri kasr ko‘rinishda ifodalash. Reja

CHEKSIZ DAVRIY O‘NLI KASRLAR
kasmi olamiz. Uning maxraji 7 soni boigani uchun uni o‘nli kasr ko‘rinishida yozib boimaydi. Bunda chekli o‘nli kasr ko‘zda tutiladi. Demak, 6 ni 7 ga boiish jarayoni cheksiz boiadi, aks holda sonni chekli o‘nli kasr ko‘rinishida yozish mumkin boiar edi. Shuning uchun - kasr o‘nli kasrga teng, deb hisoblanadi. Undan tashqari, 6 ni 7 ga bolganda bolinmada raqamlar guruhi takrorlanishi ko‘zga tashlanadi; = 0,857142857142857142...
1- qoida. Sonning o‘nli yozuvida verguldan keyin bunday ketma-ket takrorlanadigan raqamlar guruhi davr deyiladi.
2-qoida. Yozuvida davr qatnashgan cheksiz o'nli kasr davriy kasr deyiladi.


kasmi olamiz. Uning maxraji 7 soni boigani uchun uni o‘nli kasr ko‘rinishida yozib boimaydi. Bunda chekli o‘nli kasr ko‘zda tutiladi. Demak, 6 ni 7 ga boiish jarayoni cheksiz boiadi, aks holda sonni chekli o‘nli kasr ko‘rinishida yozish mumkin boiar edi. Shuning uchun - kasr o‘nli kasrga teng, deb hisoblanadi. Undan tashqari, 6 ni 7 ga boiganda boiinmada raqamlar guruhi takrorlanishi ko‘zga tashlanadi; = 0,857142857142857142...
Davrni kichik qavs ichida bir marta yozish qabul qilingan: = 0,(857142).
Davriy kasrlar ikki guruhga, ya’ni sof va aralash davriy kasrlarga bo’linadi.
Sof davriy kasrlarda davr verguldan keyin darhol boshlanadi, aralash davriy kasrlarda vergul va davr orasida boshqa o'nli xonalar bor bo'ladi.
Masalan, 0,(857142) — sof davriy kasr, 3,27(346) — aralash davriy kasr. Qisqarmas kasr maxrajining tub ko‘paytuvchilarga yoyilmasida 2 va 5 dan farqli boshqa ko‘paytuvchi bo‘lgan holda har doim kasr davriy o'nli kasr ko‘rinishida ifodalanadimi?
Agar kasr qisqarmas va maxrajning yoyilmasida 2 va 5 dan farqli boshqa tub ko'paytuvchi bo‘lsa, kasr cheksiz davriy o‘nli kasr ko'rinishida ifodalanadi.
Xulosa. Ixtiyoriy musbat ratsional sonni chekli o‘nli kasr orqali ifodalash mumkin.
Natija. Ixtiyoriy musbat cheksiz o‘nli kasr biror musbat ratsional sonni ifodalaydi.
3-qoida. musbat ratsional sonni cheksiz davriy o‘nli kasr ko'rinishida yozish uchun suratni maxrajga boiish kerak.
Savol. . cheksiz davriy o‘nli kasrni oddiy kasr ko‘rinishida qanday yozish mumkin? Javob: Cheksiz davriy o'nli kasr 0,(28) berilgan boisin, ya'ni 0,282828.... Unga mos ratsional sonni a orqali belgilaymiz, u holda a = 0,282828.... Bu tenglikning ikkala tomonini 100 ga ko‘paytiramiz:
100 • a = 28,2828... yoki 100a = 28 + 0,2828... = 28 + a, 100a = 28 + a tenglamani yechamiz va a = ni topamiz. Bu kasr qisqarmas.
Umuman, sof davriy cheksiz o‘nli kasr shunday oddiy kasrga tengki, uning surati davrga teng, maxraji esa kasr davrida nechta raqam bo'lsa, shuncha to'qqizdan iborat.
Misol. 0,8(61) ni o‘nli kasrga aylantiring.
Yechish. Aralash davriy kasr 0,8(61), ya'ni 0,86161... berilgan bo'lsin. Unga mos ratsional sonni a orqali belgilaymiz, u holda a = 0,86161... . Bu tenglikning ikkala qismini 10 ga ko'paytirib, 10o = 8,6161... sof davriy kasrni hosil qilamiz.
Keyingi o'zgartirishlar yuqoridagidek bajariladi. x = 8,6161... deymiz. Bu tenglikning ikkala qismini 100 ga ko‘paytiramiz: 100*x= 861,6161 ... yoki lOOx = 861 + 0,6161 ... . Ikkala qismga 8 ni qo‘shamiz: lOOx + 8 = 861 + 8,6161 ... = 861 + x bo‘lgani uchun 100 + 8 = 861 + x tenglamani hosil qilamiz, bundan x= , x ning bu qiymatini 10a = 8,6161... tenglikka
qo yamiz: 10a = undan a = = .
Umuman butun qismi 0 bo‘lgan aralash davriy kasr shunday oddiy kasiga tengki, uning surati ikkinchi davrgacha yozilgan sondan birinchi davrgacha yozilgan sonning ayirmasidan, maxraji esa davrda nechta raqam bo'Isa, shuncha to‘qqizdan va birinchi davrgacha nechta raqam bo'lsa, shuncha noldan iborat.
Shuni aytish kerakki, cheksiz davriy o‘nli kasmi oddiy kasrga aylantiradigan bu qoidalar uncha to‘g‘ri emas. Ularni keltirib chiqarishda cheksiz kasrlar ustidagi amallar chekli o‘nli kasrlar uchun aniqlangan qoidalar bo'yicha bajariladi.
Mashqlar
1. Nima uchun va kasrlarni chekli o‘nli kasr ko‘rinishida yozib bo‘lmasligini tushuntiring.
2. sonni cheksiz o’nli kasr ko'rinishida yozing va nima uchun bu kasr davriy kasr ekanligini tushuntiring.
3. Quyidagi oddiy kasriarni cheksiz o‘nli kasrlar ko'rinishida yozing:
a) , b) , d)
4. Oddiy kasr ko'rinishida yozing:
a) 0,(43); d) 0,(301); f) 5,7(27);
b) 6,31(8); e) 15,43(29); g) 2,(29).


Nazorat savollari:

1. 
   O’nli kasrni ta’riflang, misollar keltiring.
   
2. 
   O’nli kasrlar oddiy kasrga qanday aylantiriladi?
   
3. 
   Oddiy kasrlar o’nli kasrga qanday aylantiriladi?
   
4. 
   Cheksiz davriy kasrlar qanday yoziladi?