Guruhi talabasi buvanazarov bekzodning
Rossiya Federatsiyasida davlat byudjeti g’azna ijrosi faoliyati
Download 0.52 Mb. Pdf ko'rish
|
favorite
|
2. Rossiya Federatsiyasida davlat byudjeti g’azna ijrosi faoliyati
Rossiyada davlat moliyasini boshqarishda Imperator Aleksandr 2 hukmronlik qilgan davrda yagona kassa masalasi qo’yilgan. Moliya vazirligi uchun kassa shuning uchun kerak ediki, bir tomondan tushayotgan davlatning barcha daromadlarini birlashtirish, ikkinchi tomondan g’aznadan to’g’ridan-to’g’ri kredit berish yo’li bilan davlat xarajatlarini moliyalashtirishni amalga oshirishdan iborat. 1872 yilda Imperiyadagi g’aznachilikning yagona me’yoriy xujjati ishlab chiqildi, undagi qoidalarning mazmuni quyidagilardan iborat edi: g’aznachilar tomonidan turli xildagi tangalar va kredit qog’ozlarini g’aznaga qabul qilish tartibi, bir yo’la va doimiy beriladigan pensiya va nafaqalarni to’lash tartibi, g’aznachilikdan qimmatli qog’ozlar uchun foizlar to’lash tartibi berilgan. O’sha davrdagi mamlakatning iqtisodiyotini juda tez rivojlanishi va uning ma’muriy qayta tuzilishdagi o’zgarishlar moliyani rolini yanada oshirishni talab etar edi. Imperator Nikolay 2 hukmdorlik qilgan davrda Moliya vazirligi faoliyatida, jumladan, Bosh G’aznachilik Departamentida juda ko’p tarkibiy va sifat o’zgarishlari qilindi. 1890 yilga kelib g’aznachilikning tarkibini o’zgarishi bilan shtatlar soni etarli miqdorda oshdi, bu faqatgina kirim-chiqim moddalarining umumiy sonini oshishi bilan emas, balki g’aznachilikning buxgalteriya kitobining alohida hisob-kitob hisobraqamlarning sonini oshishi bilan bog’liq edi. Rossiya Federatsiyasining byudjet tizimini barcha bosqichlarida byudjet ijrosi «yagona kassa» tamoyili asosida amalga oshiriladi. «Yagona kassa» tamoyili Rossiya Federatsiyasi qonuniy xujjatlariga muvofiq, byudjet daromadlarini barcha tushumini, byudjet taqchilligini manbalarini jalb etish va moliyalashtirishni va byudjetning yagona hisobraqamidan barcha xarajatlarni amalga oshirishni ko’zda tutadi. Federal byudjetning daromadlar qismi ijrosi haqida gapiradigan bo’lsak, soliq organlarining Moliya vazirligi bo’ysunuvidan chiqqanligi Federal byudjet ijrosi jarayonlarini tezkor boshqarish uchun zarur bo’lgan axborotlarni uzatishni bo’linishiga olib keldi. Davlat soliq xizmati kanallari bo’yicha barcha soliq to’lovlarning amalga oshirilganligi to’g’risida ma’lumotlar mavjud. Lekin shunga qaramasdan, Rossiya Moliya vazirligi o’zining xududiy organlaridan haqiqatda federal byudjetning daromadlar qismiga tushgan miqdori to’g’risida to’liq axborot olish imkoniyatidan chetlatilgan, bu esa byudjet amaliyotidagi moliyalashtirishning kechikishiga olib keldi. Davlatning moliyaviy resurslarini boshqarish, himoyalash, nazorat qilish va hisobga olishni ta’minlash katta muammo bo’lib qoldi. Davlatning moliya tizimi boshkaruvi bo’yicha davlat talablarini amalda bajarilishini ta’minlovchi ijro boshqaruvi organini tuzish zaruriyati yuzaga keldi. Ma’lumki, Rossiyada 1928 yildan 1917 yilgacha «barcha kirim va chiqimlarni hisoblash» mavjud bo’lgan, bu vazifalarni Davlatning G’aznachilik Deportamenti amalga oshirgan. Rossiyada byudjet ijrosini tahlili shuni ko’rsatadiki, 90-yillar boshida Rossiyada davlat g’aznasini to’ldirish bilan bog’liq va uning resurslarini xarajat qilishning nazoratini ta’minlashga zururiyat tug’ildi. Rossiya Federatsiyasi 90- yillarning boshidan yakka tizimli moliya boshqaruvidan voz kechdi, bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida moliyaviy manfaatni himoya qilishni o’z oldiga vazifa qilib qo’ydi. Shunday qilib, federal byudjet ijrosini amalga oshira oladigan tezlikda yangi moliya organini tuzish masalasini hal qilish kerak edi. Rossiya Federatsiyasida 1992 yili federal miqyosda xududiy g’aznachilik tizimi vujudga keldi. Federal G’aznachilik organi Rossiya Federatsiyasi Moliya Vazirligi tarkibiga kiradi, markazlashgan tizim hisoblanadi va u hududiy tamoyillarga asoslanadi. Bunga huquqiy asos bo’lib Rossiya Federatsiyasi Prezidentining Farmoni, «G’aznachilik to’g’risida»gi Nizom xizmat qildi. Mamlakatda davlat byudjet siyosatini olib borish maqsadida Rossiya Federatsiyasi Prezidentining 1992 yil 8 dekabrdagi 1556-sonli Farmoni federal byudjet daromadlari va xarajatlarini samarali boshqarish, davlat dasturlarini moliyalashtirishda tezkorlikni oshirish, tushumlar ustidan nazoratni kuchaytirish, davlat mablag’larini maqsadli va iqtisod qilib ishlatish maqsadida Rossiya Federatsiyasi Moliya Vazirligiga bo’ysinuvchi Federal G’aznachilik organlarining markazlashtirilgan tizimi shakllantirildi. 2000 yil 1 yanvaridan boshlab Rossiya Federatsiyasi byudjet kodeksi ishga tushirilishi sababli Federal g’aznachiligining rivojlanishi yangi impulsni oldi. Rossiya Federatsiyasi Byudjet Kodeksi Rossiya Federatsiyasini byudjeti bajarilish jarayoni qo’ydagi asosiy vazifalarni hal qildi: - Rossiya Federatsiyasida byudjetlarning xazinachilikni bajarilishini mustaxkamladi; - Kassa xarajatlarining shu moliyaviy yilga byudjet xaqidagi bo’yrug’i bilan belgilangan normalarga zaruriy darajada to’g’ri kelishini ta’minladi. - Shuni belgiladiki byudjet mablag’larini qabul qiluvchiga etgan byudjet majburiyatlari limitlar hajmi byudjet mablag’lari xisobidan tulayotgan va qabul qilingan majburiyatlar xajmiga teng bo’lishi kerak; - Federal byudjetning mablag’larini Bosh idora qiluvchilar va qabul qilib oluvchilar ularga ajratilgan mablag’larni maqsadli ishlatish javobgarligi belgilandi. 2000-2002 yil davomida 89 Federal g’aznachilik boshqarmalari va 2254 Federal g’aznachilik bo’limlarni o’ziga olgan Federal g’aznachilik organlari vertikal tuzilmasini yaratilishi tugatilgan. 2002 yilda Rossiya Federatsiyasi Mudofa vazirligining ayrim idoralaridan tashqari barcha Federal idoralari Federal g’aznachilik organlari tomonidan ta’minlashga o’tkazish jarayoni amaliyotida tugatilgan. Federal tashkilotlarni nobyudjet mablag’lari bilan operatsiyalari ham Federal g’aznachilik organlari nazorat ostiga olingan. 2002 yil 1 yanvardan boshlab 33 ming Federal tashkilotlarning nobyudjet mablag’larini ruyxatga olish xisob raqamlari Federal g’aznachilik organlarida ochilgan. Federal g’aznachilik organlari tuzilmasi rivojlanishida yangi bosqich 2004 yil 9 martda qabul qilingan “Ijroiya xokimiyati Federal organlar tizimi va tuzilmasi haqida” Rossiya Federatsiyasi Prezidenti № 314 farmoni asosida o’tayotgan admenstrativ isloxatlashtirish bo’lgan. Shu isloxot o’tkazish natijasida 2005 yil 1 yanvardan Federal g’aznachilik Rossiya Federatsiyasi moliya vazirligi tizimidan chiqarilib Rossiya Federatsiyasi Moliya vaziriga bo’y sunadigan Federal xizmatiga aylantirildi. Shu o’zgartirishlar bo’yicha federal byudjetni bajarilishini ta’minlash vazifalari Rossiya Federatsiyasi Moliya vazirligidan Federal g’aznachilikga o’tdi, xamda federal byudjetni bajarilish va Rossiya Federatsiyasi konsolidatsion byudjetni bajarilish xakida xisobotlarni tayorlash vazifasi yuklatildi. 2004 yil 1 dekabrda chiqqan “Federal g’aznachilik haqida” № 703 Rossiya Federatsiyasi hukumatini qarori asosida Federal g’aznachilik haqidagi nizom qabul qilindi. Zamonaviy bosqichda Federal g’aznachilik organlari oldida qo’ydagi asosiy vazifalar turadi: - federal byudjet bajarilish davomida o’tkazilayotgan kassa operatsiyalarini o’tkazish; - byudjet haqida qonunlarni byudjet jarayoni qatnashchilari tomonidan rioya qilishini dastlabki va kundalik nazoratini o’tkazish; - Qonun tomonidan belgilangan normativ bo’yicha byudjet tizimiga tushgan daromadlarni xar xil darajali byudjetlar orasida taqsimlash; - Rossiya Federatsiyasi subektlarini byudjetlar va maxalliy byudjetlar bajarilishini kassaviy ta’minlashni o’tkazish; - Federal byudjetning bajarilishi haqida hisobotlarni o’z vaqtida va sifatli tayyorlash. 2004-2006 yillarda Rossiya Federatsiyasida byudjet jarayonini isloxatlashtirish kontseptsiyasi. Kontseptsiya maqsadi davlat (munitsipal) moliyani maksimal darajada samarali boshqarish uchun shart-sharoitlarni tuzish. Bu isloxotning tub ma’nosi - byudjet xarajatlari va ularning natijalari o’rtasida to’g’ri bog’liqlikni aniqlash, foydalanishning so’ngi natijalarni ommaviy axamiyatini va davlat siyosati birinchiliklarni xisobga olgan xolda byudjet resurslarini davlat maqsadlari, vazifalari va funktsiyalari bo’yicha taqsimlash. Isloxatni amalga oshirish uchun xarajatlarni boshqarish efektiv texnologiyani ta’minlayotgan - natijaga kiritilgan byudjetlashtirish, boshqacha aytganda byudjetli rejalashtirish - usulidan foydalanish taklif kiritildi. Bu usul dunyo amaliyotida, jumladan Germaniya Federativ Respublikasida, muvofiqiyatga erishadigan usul sifatida tavsiya qilindi. Birlashgan g’aznachilik xisobi xolatida bir tomondan byudjet defitsiti, ikkinchi tomondan byudjet mablag’lari xaddan tashqari ko’pligiga bog’liq xar xil o’zgarishlar uchraydi. Birinchi vaziyatda xisobni mustaxkamlash va kreditlarni jalb qilish kerak, ikkinchi vaziyatda esa - bush pul mablag’larini foydali sharoitlarda joylashtirish kerak bo’ladi. Mamlakatda yangilanish boshlanishi bilan yangi byudjet qonunchiligi yaratildi, ya’ni qonuniy organlarning tasdig’idan keyin byudjet ijrosi boshlandi. Hozirgi paytda byudjet ijrosining asosiy mezonlari Rossiya Federatsiyasining Byudjet Kodeksiga asoslanadi. Rossiya Federatsiyasi Byudjet Kodeksining 215- moddasida ta’kidlanishicha, Rossiya Federatsiyasida byudjet ijrosi g’aznachilik tizimi orqali amalga oshiriladi. Shu moddaga asosan hokimiyat ijroya organlariga byudjetning ijrosi va uni tashkil etish, shuningdek, byudjet mablag’larini va byudjet hisobraqamlarini boshqarish yuklatiladi. Xuddi shu organlarining o’zi barcha taqsimlovchilarning va byudjetdan mablag’ oluvchilarning kassirlari hamda byudjet tashkilotlari nomidan byudjet mablag’lari hisobidan to’lovni amalga oshiradilar. Hududiy G’aznachilik organlari uch bosqichga bo’linadi: Birinchi bosqich. Federal G’aznachilikning Bosh Boshqarmasi Moliya Vaziri o’rinbosari miqyosidagi boshliq tomonidan boshqariladi. Doimiy ravishda yig’ma, to’liq va standartlashtirilgan hisob-kitob va g’aznachilik hisobini olib boradi, mahalliy byudjetni kirim-chiqim to’g’risida yuqori ijro va qonun chiqarish organlariga axborot beradi. G’aznachilikning quyi organlari ishini nazorat qiladi, Federal byudjet tushumi to’g’risida ulardan tezkor axborotlar va hisobotlar yig’adi, byudjet ijrosining qonunchilik asosida ijrosini ta’minlaydi. Ikkinchi bosqich. Federal G’aznachilikning Boshqarmasi Sankt-Piterburg, Moskva shaharlari, avtonom uyushma, oblast va Rossiya Federatsiyasi ichidagi respublikalaridan iborat. Hududlardan G’aznachilikning organlari tomonidan federal byudjetning kirim- chiqim qismini shakllantirishda barcha qabul qilingan qarorlar ijrosini ta’minlaydi. Uchinchi bosqich. Federal G’aznachilik bo’linmalari. Shahar, tuman va shahar tumanlari, tumanga qarashli shaharlardan tashqari byudjetdan mablag’ oluvchilar tomonidan qilinadigan xarajatlarni maqsadli ishlatilishini ta’minlash va hududlarda federal byudjetning daromadlar qismini shakllantirishni ta’minlaydi. Federal G’aznachilik bo’linmalari hududdagi federal byudjetning tushum va xarajatlari ijrosi to’g’risida yuqori tashkilotlarga axborot beradi. Barcha Federal G’aznachilik organlari yuridik shaxs maqomiga ega bo’lib, ijro xokimlik organlariga tegishli va o’z faoliyatida Rossiya Federatsiyasi Moliya Vazirligi, Rossiya Federatsiyasi Hukumatining Prezidenti tomonidan tasdiqlanagan me’yoriy va qonun xujjatlariga tayanadi. Rossiya Federatsiyasi Prezidentining 1992 yil 8 dekabrdagi 1556-sonli Farmoni, Rossiya Hukumatining 1993 yil 27 avgustdagi 864-sonli Qarori chiqishi bilan Federal G’aznachilik shakllantirildi. Federal byudjet ijrosi Rossiya Federatsiyasi Markaziy banki yoki uning shohobchalarida ochilgan hisobraqamlarida g’aznachilik organlari tomonidan amalga oshiriladi yoki Rossiya Federatsiyasi Moliya vazirligi bilan kelishilgan holda tijorat banklari ham amalga oshiradi. Rossiya Federatsiyasining Byudjet kodeksining 155- moddasida ta’kidlanishicha, Rossiya Markaziy banki muassasalarida g’aznachilik organlarining hisobraqami mavjud. Hududlarda Rossiya Federatsiyasi Markaziy banki muassasalari bo’lmasa, g’aznachilik hisobraqami vakolat berilgan xususiy tijorat banklarida bo’ladi. Yuqorida to’xtab o’tilganidek, xorijiy mamlakatlarning g’aznachilik amaliyoti tajribalarini o’rganish naqadar muhim bo’lsa, ma’lum davr umumiy tarixga ega bo’lgan mamlakatlarning bu boradiga tajribalari biz uchun undan ham muhimroqdir. Tabiiyki, respublikamizda davlat moliyasini boshqarishni isloh qilish borasidagi ishlarning boshlang’ich bosqichida bizning respublikamiz kabi sharoitga ega bo’lgan sobiq ittifoq respublikalari hamda boshqa markazlashtirilgan rejali iqtisodiyotga ega bo’lgan Sharqiy Evropa davlatlarida mazkur ishlar qanday amalga oshirilganligi, mavjud yutuqlar va kamchiliklarga diqqat-e’tiborni qaratish maqsadga muvofiqdir. Bugungi kunga kelib mustaqillikka erishgan sobiq Sovet Ittifoqi respublikalarining barchasida u yoki bu shakldagi g’aznachilik tizimi faoliyat ko’rsatib kelmoqda. Ularning barchasida to’lov operatsiyalari moliya vazirliklari tarkibiga kiruvchi g’aznalar orqali amalga oshirilmoqda. Ayni paytda, hozirda ham ba’zi mamlakatlarda to’lov operatsiyalari, masalan, mudofaa, huquq-tartibot vazirliklarini moliyalashtirish g’aznalar tashqarisida yurgazilmoqda. Bu mamlakatlardagi Markaziy banklarda hukumat, ayrim hollarda esa mahalliy boshqaruv organlari moliyaviy resurslarining katta qismi yoki barchasini, byudjetdan tashqari jamg’armalarni o’z ichiga oladigan yagona g’azna hisob raqamlari ochilgan. Ammo barcha davlatlarda boshlangan islohotlar o’zining to’la yakuniga etganicha yo’q. O’tgan davr mobaynida ularga tegishli o’zgartirishlar kiritildi va shuning evaziga mavjud tizimlar takomillashtirishda davom etmoqda. Sobiq ittifoq davlatlari tomonidan g’aznachilik bo’yicha olib borilaetgan islohotlarni Ukraina va Rossiya tajribalari misollida ko’rib chiqadigan bo’lsak, hozirgi kunda Respublikamizda g’aznachilikda olib borilayotgan chora- tadbirlarga qo’shimcha ijobiy yo’nalishlarni aniqlab olishimiz mumkin bo’ladi. Ukrainada g’aznachilik funktsiyalari bir nechta davlat boshqaruv organlari o’rtasida taqsimlangan. Davlatning tashqi va ichki qarzlarni boshqarish Vazirlar Mahkamasining ishonchi bilan Moliya vazirligi zimmasiga yuklatilgan. Lekin mazkur mablag’lardan maqsadli va samarali foydalanilishi ustidan nazorat Xisob palatasi vakolatlariga kiradi. Moliya vazirligi vakolatlariga byudjetni tayyorlash, Vazirlar Mahkamasiga taqdim etish va byudjet birliklari uchun xarajatlar smetalarini tuzish kiradi. Byudjet xarajatlarini amalga oshirish uchun tushumlar yig’ish bilan Moliya vazirligi tarkibidagi soliq va bojxona xizmatlari shug’ullanadi. Barcha pul mablag’lari mamlakatdagi bank tizimi orqali G’aznachilikning Milliy bankdagi yagona xisobiga kelib tushadi. Yagona hisobraqam bo’yicha tushumlar va to’lovlar hisobini g’aznachilik yuritadi. Qimmatli qog’ozlarni chiqarish, yuqorida ko’rsatib o’tilganidek, Moliya vazirligi zimmasidadir. Byudjet ijrosi jarayonidagi kassa uzilishlarini qoplash uchun bank kreditlaridan foydalanish, qonunchilikka muvofiq taqiqlangan. Byudjet birliklari tomonidan xarajatlar bo’yicha majburiyatlarni olish ustidan nazorat g’aznachilik tomonidan olib boriladi. Byudjet birliklari tomonidan xarajatlar bo’yicha olingan majburiyatlar to’liq ta’minlangandan so’ng, ular tomonidan g’aznachilik organlariga to’lov so’rovnomalarini taqdim etadilar. Ichki nazorat va audit amaldagi qonun hujjatlarga muvofiq bevosita byudjet birliklarining yuqori tashkilotlari tomonidan amalga oshiriladi. Byudjet ijrosi to’g’risidagi ma’lumotlar Moliya vazirligi tomonidan chop etiladi. Moliya vazirligi byudjet ijrosini umumiy boshqaruvini amalga oshiradi. Ukrainaning moliyaviy axborot tizimi G’aznachilik xizmati javobgarligidadir. Rossiyada davlat moliyaviy resurslarni boshqarishda g’aznachilik funktsiyalari quyidagicha taqsimlangan. Moliya Vazirligi - byudjet loyihasini tuzish va hukumatga taqdim etish, davlatning byudjetdan tashqari fondlari loyihalarini ishlab chiqishda ishtirok etish, hukumat topshirig’iga asosan davlat nomidan Federal mablag’lar hisobidan qaytarib berish sharti bilan beriladigan qarzlarni berish va olish uchun kafolatlar berish, federal byudjet loyihasini tuzish va ijro etish sohasida uslubiy rahbarlik qilish, jamlangan Federal byudjetini tuzish, xukumat topshirig’iga asosan, xalqaro moliya tashkilotlari bilan aloqalarni amalga oshirish, qimmatli qog’ozlarni chiqarishda emmitent sifatida ishtirok etish, davlatning tashqi qarzlarini boshqarish, barcha mulkchilik shaklida faoliyat yurituvchi shaxslarga buxgalteriya hisobi bo’yicha uslubiy raxbarlik qilish, byudjet ijrosining joriy nazoratini amalga oshirish kabi vazifalarni amalga oshiradi. Federal G’aznachilik - byudjet ijrosini to’g’ri amalga oshiradi, byudjet mablag’larini boshqarish va hisobini yuritadi, belgilangan limitlar doirasida xarajatlarni, byudjet ssudalarini berish va byudjet investitsiyalari moliyalashtiradi, to’lovlarni to’liq va o’z vaqtida amalga oshirilishini ta’minlaydi, byudjet ijrosi to’g’risida ma’lumot va hisobotlar tuzadi, yagona hisobraqam bo’yicha tushumlar va to’lovlarni hisobga oladi va nazorat qiladi. |
