Gurux Elementlarining Binar Birikmalari Va Sanoatda Ahamiyati

Gurux Elementlarining Binar Birikmalari Va Sanoatda Ahamiyati

Reja:

1. 
   Oltingugurtni suyuqlantirish pechi
   
2. 
   Oltingugurt oksidlari, xossalari
   
3. 
   Kislorodning fizikaviy xossasi
   

Davriy sistemaning VIA guruppa bosh guruppachasiga kislorod O,oltingugurt S, selen Se, tellur Te, poloniy Ro elementlari kiradi.
Ularning gruppaviy nomlanishlari xalkogenlardir.Eng muhim xossalari Kislorod O
Oltingugurt S Selen Se Tellur Te Poloniy Ro
Amfoter gidroksid Vodorodli birikmalari
N2O H2S H2Se H2Te N2Ro
neytral kuchsiz kislotalar barqarorliklari ortadi. Oksidlarining kislotali xossalari
SO3 SeO3 TeO3
ortadi
O– S – Se - Te – Po qatorida yorqin ifodalangan metalmaslik xossasi (O) kamayib, metallik xossalari ortib boradi (Ro). +6 oksidlanish darajasidagi birikmalarining barqarorliklari Ro dan oltingugurtga tomon ortib boradi, aksincha +4 oksidlanish darajasidagi birikmalarining baqarorliklari oltingugurtdan poloniyga о‘tgan sari ortib boradi.
-2 oksidlanish darajasidagi birikmalarining barqarorligi Ro dan O ga tomon ortadi. Umuman, kislorod va oltingugurt elementlari metalmaslar, Se va Te metallik xarakteri ortadi. Masalan, erkin holda Se–metallik va metalmaslik modifikasiyalarda, Te – kо‘proq me-
tallik holda, Ro esa metall.
VIA guruppa elementlari r – elementlardir, valent elektronlari, tashqi qavatdagi …ns2np4 pog‘onachalardagi elektronlaridir. Ular yacheykalarda quyidagicha ↑↓ ↑ ↑ joylashgandir. Normal holatda r-pog‘onachalarga 2 ta ns2 np4 elektron qabul qiladilar va -2 oksidlanish darajalarini namoyon qilib…ns2np6 oktet inert gaz pog‘onalariga о‘tadi.
Ammo S, Se va Te larda qо‘shni nd pog‘onacha bо‘sh bо‘lgani uchun s va p pog‘onachalardagi juftlashgan elektronlarni tashqi energiya hisobiga d-pog‘onachaga о‘tkazib, hayojonlangan holatga keltirish mumkin. Masalan,bu hollarni oltingugurt misolida kо‘raylik:
16S0... + h( E) 16S* + h( E)
16S**
...ns2np4 s1p4d1
s1p3d2
uni hisobiga ular +4 va +6 oksidlanish darajalarini namoyon qiladilar. +6 oksidlanish darajasida 6 ye- berib, neon inert gaz elektron konfigurasiyaga о‘tadi 16S+6 1s22s22p6 3s23p6 shu sababli, S uchun +6 va -2 oksidlanish darajalari eng barqaror holatlar bо‘lib, +4 oksidlanish darajasi oraliq holat hisoblanadi.
Oltingugurt. Tabiatda uchrashi, olinish va xossalari
Oltingugurt elementi (S) issiq vulqon manbalaridan ajralib chiqqan kо‘rinishda bizning eramizdan oldin XI asrlardan buyon ma’lum. Oltingugurt dastlab yegipitliklarga ma’lum bо‘lgan.
Alkimyogarlarning nazariy tasavvurlarida oltingugurt katta rol о‘ynaydi, u tabiatning «asosiy boshlang‘ich» yonilg‘ilaridan eng mukammali sifatida ifodalangan. Oltingugurt yer qobig‘ida ancha kо‘p tarqalgan element hisoblanadi. Tabiatda turli shakllarda tarqalgan.
U tug‘ma (erkin) holida ham uchraydi.
Tabiiy minerallari ikkiga bо‘linadi:
Sulfidlar;
sulfatlar.
Sulfidlari: FeS2 – pirit, oltingugurtli kolchedan, temirli;
FeCuS2 – xalkopirit, mis kolchedani;
FeAsS - arsenopirit, mishyakli kolchedan;
PbS- galenit, qо‘rg‘oshin yaltirog‘i;
Cu2S- xalkozin, mis yaltirog‘i;
MoS2- molebdenit, molebden yaltirog‘i;
Ag2S- argentit, kumush yaltirog‘i;
Sb2S3- stibnit, Surma yaltirog‘i, kulrang surma ma’dani;
ZnS – sfalerit, aldama rux;
HgS – kinovar;
As4S4 – realgar.
Sulfatlar:
CaSO4 ∙ 2H2O- gips (tabiiy);
CaSO4 – angidrit;
MgSO4 ∙ H2O- kizerit;
BaSO4 – barit, og‘ir shpat;
SrSO4 – selistin;
KMg(SO4)Cl ∙ 3H2O – kainit.
Bulardan tashqari oltingugurt tabiiy kо‘mir tarkibiga, neft va oqsil jism (tana) larida (sochdagi, pat va jundagi keratin tarkibida) S kо‘p bо‘ladi.
Fiziologik ta’siri. Oltingugurt hayotiy muhim element, bog‘langan holda u hamma yuqori tartibli organizm (oqsillarning tarkibiy qismi) tarkibiga kiradi. Erkin oltingugurt insonlar uchun zaharli emas, kamroq miqdordagisi bо‘shashtiruvchi sifatida, mayda dispers oltingugurt terining yallig‘lanishiga sabab bо‘ladi (turli davolovchi oltingugurtli malhamlarni ishlatilishi uning shu xossasiga asoslangan), ular teri kasalliklarini davolashda ishlatiladi.
Oltingugurtning olinishi.
Jahon miqyosida olinadigan oltingugurtning deyarli asosiy qismi tug‘ma oltingugurtdan olinadi. Birinchi bosqichda tarkibida qum, shag‘al tuproq va boshqa qо‘shimchalari bо‘lgan ma’dan 140–1500S gacha qizdirilgan suv bug‘lari bilan ishlanadi. Bunda olingan oltingugurt tarkibida qо‘shimchalaridan maxsus pechlarda haydash yо‘li bilan tozalanadi.
Bunga oltingugurt qalamchalari deyiladi va sotuvga chiqariladi.
Agar B kamerada temperatura 1200S dan yuqoriroq bо‘lsa, oltingugurt tо‘liq suyuq holda bо‘ladi va keyin butunlay qotadi. Uni maydalab olinadi va sotuvga chiqariladi.
2. Kо‘mirni gazifikasiyalashda hosil bо‘ladigan mahsulotlarni «desulfirlash» (suv, havo va yorituvchi gaz) natijasida ham oltingugurt ajratiladi: masalan, havo va aktivlangan kо‘mir katalizatori ta’sirida H2S tarkibidagi S-2 dan S0 gacha oksidlanadi va erkin holda ajralib chiqadi:
2H2S + O2 = 2H2O + 2S
H2S ni O2 chala yonishi reaksiyasi balan (reaksiya yuqoridagi kabi), va natriy tiosulfatga kislota ta’sir ettirib:
Na2S2O3 + 2HCl = 2NaCl + SO2 + H2O + S↓
yoki ammoniy polisulfidni haydash yо‘li bilan ham oltingugurt ajratiladi:
(NH4)2(S5) xaydash
t 0
(NH4)2S + 4S↓
Har yili jahon bо‘yicha n.mln tonna oltingugurt ishlab chiqariladi. Oltingugurt sanoatning turli sohalarida: sulfat kislota ishlab chiqarishda, qog‘oz sanoatida, rezina va gugurt ishlab
chiqarishda, asosiy xomashyodir. Oltingugurt qishloq xо‘jalik zararkuA idishda qizdirishdan hosil bо‘lgan oltingugurt bug‘lari B kameraga о‘tadi va tez sovutiladi. Natijada oltingugurt
idish devorlarida juda mayda zarrachalar holida chо‘kadi. Bu kukunga «oltingugurt guli» deyiladi. Bu kukun holidagi oltingugurt~1200S da suyuqlantiriladi