Gurux elementlarning binar birikmalari va sanoatdagi axamiyati

Betaraf (indeferent yoki befarq) oksidlar – amalda asoslar, kislotalar va tuzlarni hosil qilmaydi va ular bilan reaksiyaga kirishmaydi. Masalan:

CO – uglerod (II)-oksid

SiO – kremniy (II)-oksid
N₂O – azot (I)-oksid
NO – azot (II)-oksid va h.k.

Keltirilgan misollardan shunday xulosa qilish mumkin. Asosli oksidlar – I va II valentli metallarning oksidlari; amfoter oksidlar – II, III va IV valentli metallarning oksidlari; kislotali oksidlar metallmaslarning va V, VI, VII valentli metallarning oksidlari. Bitta elementning turli oksidlarida valentlik ortib borganda asosli xossa amfoterlikka, so‘ng kislotalikka o‘tadi.

Peroksidlar – tarkibida perokso (-O-O-) guruh tutgan oksidlar. Masalan: Na₂O₂; H₂O₂; K₂O₂ (kaliy peroksid); K₂O₄ (kaliy superoksid). Peroksidlar tarkibida kislorod-kislorod bog′i borligi bilan boshqa oksidlardan farq qiladi.
Yuqoridagi oksidlardan tashqari 2 xil oksidlarning birgalikda uchrashidan hosil bo‘lgan qo‘sh oksidlar ham mavjud. Masalan: Fe₃O₄ (FeO·Fe₂O₃) – temir qo′sh oksidi (magnetit); Pb₃O₄ (PbO₂·2PbO) – qo‘rg‘oshin (III)-tetraoksidi (surik).

2Na + H₂ → 2NaH

3Ca + 2B → Ca₃B₂
CaO + 3C → CaC₂ + CO
Mg + Si → Mg₂Si
6K + 2NH₃ → 2K₃N + 3H₂
Al + P → AlP

Binar moddalar kislotalar bilan ham reaksiyaga kirishadi.

MeHn + nHCl → МеCln + H2 Me3Bn + H2SO4 → MeSO4 + BH3 CaC2 + 2HCl → СаCl2 + C2H2 Al4C3 + 6H2SO4 → 2Al2(SO4)3 + 3CH4

Me4Sin + 4HCl → МеCln + SiH4 Me3Nn + 3HCl → МеCln + NH3 Me3Pn + 3HI→ МеIn + PH3 MenО2 + H2SO4 → MeSO4 + O2

№	Umumiy nomi va formulasi	Ba’zi birikmalarining nomlanishi	Formulasi	Suv bilan ta’siri
1.	Gidridlar – MeHv	Natriy gidrid Alyuminiy gidrid Qo‘rg‘oshin gidrid	NaH AlH3 PbH4	MeHv + H2O → Me(OH)v + H2
2.	Boridlar – Me3Bv	Kaliy borid Magniy borid Alyuminiy borid	K3B Mg3B2 AlB	Me3Bv + H2O → Me(OH)v + BH3
3.	Karbidlar	Litiy karbid Alyuminiy karbid Kremniy karbid	Li2C2 Al4C3 SiC	Al4C3 + H2O → Al(OH)3 + CH4
4.	Silitsidlar – Me4Siv	Natriy silitsid Temir (III) silitsid Qo‘rg‘oshin silitsid	Na4Si Fe4Si3 PbSi	Me4Siv + H2O → Me(OH)v + SiH4
5.	Nitridlar – Me3Nv	Bariy nitrid Titan nitrid	Ba3N2 Ti3N4	Me3Nv + H2O → Me(OH)v + NH3
6.	Fosfidlar – Me3Pv	Mis (II) fosfid Xrom (III) fosfid	Cu3P2 CrP	Me3Pv + H2O → Me(OH)v + PH3

Sulfidlar qo‘llaniladigan sohalar nihoyatda keng. Ko‘pchilik oraliq (d-) metallarning, lantanoid va aktinoidlarning sulfidlari — termik, termoelektrik, katalitik va boshqa xossalaridan keng foydalanishimiz mumkin. MgS qiyin suyuqlanuvchan bo‘lganligi sababli o‘t o‘chirish asboblari uchun yuqori temperaturaga chidamli zaruriy qismlarning materiali hisoblanadi. CdS nihoyatda kuchli fotoelektrik xossalarga ega.
Selenid va telluridlar sulfidlardan ko‘ra ko‘proq o‘zgaruvchan tarkibga ega. Ularning ko‘pchiligi yarim o‘tkazuvchanlik xossalari tufayli ahamiyatga molik. WS₂, NbSe₂, TaSe₂, MoSe₂, kabi og‘ir metallarning diselenidlari qavat-qavat geksagonal strukturaga ega bo‘lganliklari sababli ularning ishqalanish koeffitsientlari juda kichik bo‘ladi. Iitiy sababli, ulardan kosmik texnikada yuqori vakuum sharoitida ishlaydigan apparatlar uchun surkov materiallari sifatida foydalaniladi.
Galidlar amaliy ahamiyatga ega: osh tuzi NaCl soda, xlor, ishqor ishlab chiqarishda, oziq-ovqat sanoatida va kundalik hayotda juda zarur modda. Kumush xlorid va kumush bromid fotografiyada ishlatiladi; SF₆ — juda yaxshi gazsimon dielektrik sifatida qo‘llaniladi va hokazo.

3. 
   Metallorganik birikmalar, nomenklaturasi, sinfflanishi, strukturasi, olinish usullari, kimyoviy xossalari va ahamiyati
   

Metallorganik birikmalar — molekulasida metall — uglerod bogʻi boʻlgan organik birikmalar. "Metallorganik birikmalar" termini maʼlum darajada shartli. Sianidlar, karbidlar, baʼzi hollarda metallar karbonillari ham (Me—S bogʻi tutgan boʻlsa ham) anorganik birikmalar hisoblanadi. Bor, fosfor, kremniy, margimush va boshqa metallmaslarning organik birikmalari ham Metallorganik birikmalar jumlasiga kiradi. Shuning uchun keyingi vaqtlarda "elementoorganik birikmalar" degan umumiy nom koʻproq ishlatilmoqda. Ilk bor Metallorganik birikmalarni 1827-yilda V. Seyze (Seyze tuzi K[PtCl3(CH2=CH2)]H2O) sintez qilgan. Keyinchalik R. Bunzen margimush organik birikmalarni (1839), ingliz kimyogari E. Franklend dietil ruxni (1849) olgandan soʻng Metallorganik birikmalar kimyosiga asos solindi Li, Na, K, Rb, Cs, Be, Mg, Ca, Sr, Ba, Zn, Cd, Hg, B, Al, Ga, In, Tl, Si, Sn, Pb, As, Sb, Bi kabi metallarning Metallorganik birikmalari yaxshi oʻrganilgan. Ular suyuq va qattiq holatdagi moddalardir. Koʻpchiligi organik erituvchilarda eriydi. Metallorganik birikmalardan, ayniqsa, simob, qalay, qoʻrgʻoshin birikmalari juda zaharli. Metallorganik birikmalarning koʻpchiligi suv va kislorod bilan reaksiyaga faol kirishadi. Baʼzilari havoda, karbonat angidridli muhitda oʻzoʻzidan alangalanadi. Oraliq metallar — Ti, Zr, Y, Nb, Ta, Cr, Mo, U, Re, Fe, Ru, Os, Rh, Ir, Co va Ni ning organik birikmalari katta amaliy ahamiyatga ega. Metallorganik birikmalar dori moddalar, sof holdagi metallar, metall’ qoplamalari olishda va organik moddalar sintezida ishlatiladi (yana Q. Grinyar reaksiyasi, Kucherev re-aksiyasi, Polimerlanish)
Zamonaviy kimyoviy texnologik jarayonlarda. mahsulotlar ishlab chiqarishda, katalitik reaksiyalarni samarali amalga oshirishda metalloorganik birikmalarning ahamiyati ortib bormoqda. Metalloorganik birikmalarni sintez qilishni angliyalik E. Franklend Germaniyada mishyakni organik bosilalarini o'rgandi. 14 yil kimyogar F. Fran mobaynida birinchi bo'lib Zn(C.H.) Hg(CH₂), Sn(CH), va B(CH,), birikmala rini sintez qildi.

• 
  XX asrga kelib bu birikmalar katalizator sifatida kremniy asosida polimerlar ishlab chiqarishda, alkenlarni polimerlashda sanoatda qo'llanila boshladi. d-blokli elementlaming metalloorganik birikmalardan platinani etilen bilan kom pleks birikmasini 1827-yilda V.K. Seyze olgan, tarkibida karbonil gruppasi bo'lgan [PI(CI) CO] kompleks birikmani 1868-yil P.S. Hyutsenberg, nikel tetrakarbonil birikmasini 1890-yilda L. Mondom, K. Langerom va F. Kvinkelar tomonidan sintez qilingan 1930-yildan boshlab V. Xiber Myunxenda bir qator karbonil klaster birik malami sintez qildi. Bu birikmalarning ko'pchiligi [Fe (CO), anionli ekanligi aniqlangan. Bunday birikmalarni kimyoviy usullarda tahlil qilish mymkin bo'lmadi. Keyinchalik rentgenstrukturaviy tahlil. IK va YaMR spektroskopik usullar bilan metalloorganik birikmalarni struktura tuzilishini aniqlash imkoni yaratildi.