H husanov, M. L. Tursunxodjayev, A. R. Bakiyev moliyaviy menejment

Tijorat banklarining qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalarini ishlab chiqish 
mohiyati 
1. Bankning 
oz 
aksiya va 
obligatsiyalarini 
chiqarish 
Bankning pul 
mablag‘larini jalb 
qilish 
past%
mablag‘lar 
Aksiyaiar boyicha 
yuqori daromad 
olish 
ehtimoli 
2. Investor 
va 
emitent 
o‘rtasida 
vositachilik 
qimmatli 
qog‘ozlar hajmini 
ko‘paytirish 
hisobiga foyda 
olish 
Sotish 
joylashtirish 
hisobiga yuqori 
komission 
daromad olish 
Xarajatlarni 
kamaytirish 
Daromadlarni 
oshirish 
127

---

3. qimmatli 
qog‘ozlar II 
sotish yoki sotib 
olish 
tezda mukofot 
olish 
Mijozning 
topshirig‘ini 
bajarish hisobiga 
mukofot olish 
Mijoz uchun tezda 
foydali ishlarni 
amalga oshirish 
4. Boshqa 
operatsiyalar 
tezda mukofot 
olish 
Mijozning 
topshirigini 
bajarish hisobiga 
mukofot olish 
Mijoz uchun tezda 
foydali ishlarni 
amalga oshirish 
O‘zbekistonda iqtisodiyotni qayta qurishning o‘ziga xos xususiyatlaridan 
biri bank sohasini isloh qilish bilan birgalikda, qimmatli qog‘ozlar bozorini, 
shuningdek moliya bozorining boshqa bo‘g‘inlarini ham yaratishdan iboratdir. 
Ma'lumki, bank tizimi va qimmatli qog‘ozlar bozori iqtisodiyotning tezkorlik bilan 
rivojlanib boruvchi sohalari bo‘lib, texnologiyada ham, tashkil etishda ham eng 
ilg‘or tomonlarni, novatorlikni o‘z ichiga qamrab oladi. Qimmatli qog‘ozlar bozori 
va moliya bozori obektlari hamda sub'ektlari o‘ta qat’iy tartibga solinganligi, 
tizimlashtirilganligi va sertarmoqligi tufayli eng kichik o‘zgarishlar, shu jumladan, 
me'yoriy-huquqiy bazadagi o‘zgarishlar ham qimmatli qog‘ozlar bozori va bank 
tizimi faoliyatiga ta'sir ko‘rsatadi. 
O‘zbekistonda o‘tish davrini boshidan kechirayotgan bank tizimining o‘ziga 
xos xususiyati, ko‘pgina tijorat banklarning tarmoq xususiyatiga ega ekanligidir. 
Keyinchalik, demonopolizatsiya darajasi, tarmoqlar o‘rtasidagi moliyaviy 
aloqalar murakkablashuvi, kapitalning erkin qo‘yilish jarayoni rivojlanib borishiga 
qarab, tijorat banklarning bu xususiyati yo‘qola boradi. 
O‘zbekiston tijorat banklarining ushbu bozorda harakat qilish salohiyati 
qimmatli qog‘ozlar bozorining boshqa institutiarinikiga nisbatan katta. Hozirgi 
bosqichda bu qonuniydir. Jahon tajribasi ko‘rsatishicha, iqtisodiy taraqqiyot 
jarayoni qimmatli qog‘ozlar bozorida bankdan tashqari moliya institutlari 
qatnashuvi ulushining ortib borishiga olib kelmoqda, buning natijasida tijorat 
banklari ulushi kamayib bormoqda (qimmatli qog‘ozlar bozori sub'ektlari o‘rtasida 
raqobatchilik mavjud bo‘lgan vaqtda). 
Bugungi kunda XIFlar, depozitariylar, brokerlik idoralari, trast 
kompaniyalari, reestr egalari, hisob-kitob kliring palatalari kabi moliya institutlari 
qimmatli qog‘ozlar bozorida tijorat banklarining raqobatchilari va sheriklaridir. 
Ularning har biri muayyan vazifani bajaradi. Tijorat banklari esa, o‘zining 
universalligi, kapital, axborot, malakali kadrlar to‘planganligi, shuningdek, 
qonuniyjihatdan qoilab-quvvatlanishi tufayli, qimmatli qog‘ozlar bozorida barcha 
128

---

turdagi xizmatlarni ko‘rsatishga qurbi yetadi. 
,,O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida“gi qonuniga muvofiq, 
tijorat banklarining qimmatli qog‘ozlar bozoridagi faoliyati mavjud umumiy bank 
litsenziyasi asosida amalga oshiriladi. Qo‘shimcha litsenziya talab qilinmaydi. 
Qimmatli qog‘ozlarning oldi-sotdisiga doir bitimlar amaldagi qonunchilikka 
muvofiq, rasmiylashtirilgan egasining nomi yozilgan ishonchnomalarga asosan 
tuziladi. 
Respublika tijorat banklarining qimmatli qog‘ozlari fond bozorida 
investorlar e'tiborini tobora ko‘proq o‘ziga jalb etmoqda. Bank tizimi bozor 
munosabatlariga eng ko‘p yaqinlashtirilgan tuzilma hisoblanib, bu uning muayyan 
barqarorligini ta'minlaydi. Buni emitent-bank bilan omonatchining o‘zaro 
munosabatlarini tartibga soluvchi me'yoriy bazaning mavjudligi asosida izohlash 
mumkin. 
O‘zbekistonda qimmatli qog‘ozlar bozori shakllanishiga 1993 yili ,,Fond 
birjasida qimmatli qog‘ozlar to‘g‘risida“ qonun qabul qilinishi bilan asos solingan 
edi. Dastlabki paytda tashkiliy mexanizmlar yetarlicha tanlab olinmagan, ma'muriy 
to‘siqlar mavjud edi. 
Bu sohadagi ishlarning ahvolini yaxshilash uchun 1995 yil sentyabr oyida 
qimmatli qog‘ozlar bozorining shakllanish va rivojlanish jarayonini 
muvofiqlashtiruvchi davlat instituti O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi 
huzurida qimmatli qog‘ozlar va fond birjasi bo‘yicha komissiyaning tuzilishi 
muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. 1996 yil aprelida ,,Aksiyadorlik jamiyatlari va 
aksiyadorlar huquqini himoya qilish to‘g‘risida“ hamda ,,Qimmatli qog‘ozlar 
bozori faoliyati mexanizmi to‘g‘risida“gi qonunlarning qabul qilinishi qimmatli 
qog‘ozlar bozori huquqiy bazasini mustahkamladi. Bu bazani rivojlantirish 
O‘zbekiston moliya tizimini erkinlashtirish dasturining bosh yo‘nalishlaridan 
biridir. 
Hozirgi vaqtda qimmatli qog‘ozlarning quyidagi besh turi O‘zbekiston fond 
bozorining ob'ektlari bo‘lib qoldi: xususiylashtirilgan korxonalar aksiyalari, davlat 
qisqa muddatli obligatsiyalari, davlat 12 foizli ichki zayomi, tijorat banklari va 
boshqa xo‘jalik yurituvchi sub'ektlarning diskont vekseellari, tijorat banklarining 
depozit sertifikatlari va depozit obligatsiyalari. 
O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligiga muvofiq, tijorat banklariga 
qimmatli qog‘ozlar aksiyalari, obligatsiyalar, depozit va jamg‘arma sertifikatlari, 
veksellar, shunindek hosila qimmatli qog‘ozlar (fyucherslar va opsionlar) kabi 
129

---

turlarini chiqarishga ruxsat beriladi. Muayyan moliyaviy vosita uning emitent 
uchun ham, xaridor uchun ham qulay va foydaliligi hisobga olingan holda, tanlab 
olinadi. Bank qimmatli qog‘ozining nobank muassasasi tomonidan chiqarilgan 
qog‘ozdan farqi, tijorat banki faoliyatining davlat organlari tomonidan nisbatan 
to‘liqroq tartibga solinishidan iborat. Tijorat banki o‘z faoliyatida unga balans 
likvidligi va kapitalning yetarlilik darajasini pasaytirishga yo‘l qo‘ymaydigan bir 
qancha majburiy normativlarga amal qiladi. 
O‘zbekistonda tijorat banklarining emission faoliyati va ayrim turdagi 
qimmatli qog‘ozlari muomalasi ,,Banklar va bank to‘g‘risida qonun“ ,,O‘zbekiston 
Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida qonun», shuningdek ,,Tijorat banklariga 
qimmatli qog‘ozlar bozorida amalga oshiriladigan operatsiyalar bo‘yicha 
tavsiyalar“ bilan tartibga solinadi. 
O‘zbekiston tijorat banklari yaqin vaqtgacha o‘z ustav kapitalini 2 mln. 
dollargacha yetkazishi lozimligi belgilanganiigi tufayli, ularning qimmatli 
qog‘ozlar emitenti sifatida makomini oshirish, bu qog‘ozlarga etarlicha yuqori 
reyting kafolatlanadi, deb taxmin qilishga imkon beradi. 
Qimmatli qog‘ozlar emissiyasi bilan bog‘liq faoliyat qattiq tartibga solinishi 
tufayli tijorat banklari uchun emissiya prospektini chiqari O‘zbekiston 
Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi qimmatli qog‘ozlar va fond birjalari 
bo‘yicha davlat komissiyasi tomonidan belgilangan. Banklar uchun emissiya 
prospektlaridagi ma'lumotlar ro‘yxatlarini O‘zbekiston Respublikasi Moliya 
vazirligi Markaziy bank bilan kelishgan holda belgilaydi. 
,,Qimmatli qog‘ozlar va fond birjasi to‘g‘risida“gi qonunda belgilanishicha, 
emitent — qimmatli qog‘ozlarni chiqaruvchi va qimmatli qog‘ozlar egalari oldida 
ular bo‘yicha o‘z nomidan majburiyatga ega bo‘lgan huquqiy shaxs yoki davlat 
organidir. 
O‘zbekistonda chiqariladigan aksiyalarning turi bo‘yicha oddiy aksiyalar 
ko‘pchilik qismni tashkil etadi. Imtiyozli aksiyalarni chiqarish soni ham, hajmi 
ham kam. Biroq ular barqaror daromad olinishini ta'minlagani tufayli, jismoniy 
shaxslar e'tiborini ko‘proq jalb etadi. Imtiyozli aksiyalarni chiqarishdagi 
qiyinchiliklar ham obligatsiyalarni chiqarishga bog‘liq sabablarga o‘xshashdir. 
Aksiyalar bozori yildan-yilga kuch to‘plab boryapti va barcha tijorat 
banklari uning ishtirokchilari tarkibiga kirishga intilishmoqda. Aynan aksiyalar 
chiqarish zarur pul mablag‘larini muddatsiz olishga imkon beradi, bundan tashqari, 
banklarda qo‘shimcha daromad manbai o‘z aksiyalari kursida o‘ynash imkoni 
130

---

tug‘iladi. 
Qarz kapitalini jalb etuvchi ayrim vositalar (obligatsiyalar, jamg‘armalar va 
depozit sertifikatlari) banklar tomonidan ob'ektiv va sub'ektiv sabablarga ko‘ra sust 
qo‘llanilmoqda. Bunday sabablarga inflyasiya, bo‘sh pul mablag‘larining 
yetishmasligi, obligatsiyalarni chiqarishni tashkil etishdagi qiyinchiliklar kiradi. 
Bank bir vaqtda ham aksiyalar, ham obligatsiyalarni chiqarish bilan shug‘ullana 
olmaydi. Bundan tashqari, banklar obligatsiyalarni ustav fondining 20 foizidan 
oshmaydigan summada va o‘zining barcha aksiyalariga to‘liq haq to‘langanidan 
keyingina chiqarishi mumkin. 
Depozit va jamg‘arma sertifikatlarini chiqarish nisbatan qiyin emas, ularni 
emissiya qilish jarayoni esa, faqat Markaziy bank tomonidan tartibga solinadi. 
Muntazam noto‘lovlar sharoitida xo‘jalik sub'ektiari ulatga o‘tish davrining 
ko‘pgina qiyinchiliklaridan qutulish vositasi sifatida qaradilar. Lekin veksel 
muomaiasi shov-shuv bosqichidan o‘tib, asta sekin «so‘na boshladi». Bu — 
birmuncha darajada veksel kreditlarining qaytarilmaganligi, ularning aniq 
belgilangan maqsadsiz ishlatilishi va boshqa suiiste'molliklar bilan bog‘liq bo‘ldi. 
Davlat qisqa muddatli obligatsiyalari (DQMO) yuzaga kelishi bilan tijorat 
banklari uchun mablag‘larni qo‘yish va daromad olishning qo‘shimcha usuli, 
hukumat organlari uchun esa, davlat budjeti kamomadini moliyalashning 
noinflyatsiyaviy usuli paydo bo‘ldi. 
1997 yil martida 6 oylik davlat qimmatli qog‘ozlari chiqarilib, ular bo‘yicha 
dastlabki kimoshdi savdolari o‘tkazildi. Hozirda ularning muddati 12 oylik 
DQMOni tashkil qilib, shuningdek, mazkur bozorga norezidentlar kiritilgan. 
Qimmatli qog‘ozlar bilan amalga oshiriladigan operatsiyalarni soliqlardan ozod 
etish, qisqa vaqt ichida amalda yo‘q joydan O‘zbekistonda moliyaviy bozorning bu 
muhim bo‘g‘inini yaratishga imkon berdi. 
DQMO bozorida ishlash tijorat banklariga mablag‘larning tez qaytishini 
ta'minlaydi va shu tufayli undan foydalanish istagi kuchli bo‘ladi. Banklar 
qimmatli qog‘ozlar bozorining bu shu'basiga boshqa nobank institutlari, masalan 
investitsiya fondlari kiritmaydigan qonuniy bazani to‘g‘ri deb hisoblaydilar.