H. Ne’matov va R. Rasulovlar semema tarkibidagi semalarni ma’no xususiyatiga

MAJHUL NISBAT SHAKLINING PRAGMATIK IMKONIYATLARI 
Annotatsiya. Ushbu maqolada jonli muloqot jarayonida majhul nisbat 
shakllarining pragmatik ma’nolari yoritilgan. 
Kalit so‘zlar. Pragmatika, fe’l so‘z turkumi, majhul nisbat, nutqiy jarayon, kontekst, 
nutqiy vaziyat, so‘zlovchi shaxsi.
Annotation. This article highlights the pragmatic meanings of the forms of 
passive participle in the process of live communication.
Keywords. Pragmatics, verb group, passive voice, speech process, context, speech 
situation, speaker’s face.
Аннотация. В данной статье выделены прагматические значения форм 
страдательного причастия в процессе живого общения.
Ключевые слова. Прагматика, глагольная группа, страдательный залог, 
речевой процесс, контекст, речевая ситуация, лицо говорящего.
Nisbat shakllarining gap semantikasiga ta’siri masalasi Alisher Navoiydan tortib 
prof. A.G’ulomovgacha bo‘lgan olimlarning diqqatini tortgan esa-da, [1,276] lekin bu 

---

373
so‘zshakllarning pragmatikasi masalasi hamon tilshunoslarimiz tomonidan yetarlicha 
tahlil etilgani yo‘q. O‘zbek tilshunosligida ilk bor nisbat shakllarining aniq pragmatik 
vazifa bajarishi haqida M.Hakimov quyidagicha munosabat bildirgan.
Nutq sub’ekti aniq bo‘lgani holda so‘zlovchi o‘z ichki maqsadini nutqda bayon 
qilish uchun aniq nisbat o‘rnida majhul nisbat shaklidan foydalanadi. Bunday usul 
individual o‘ziga xoslikni ifoda etishda muhim o‘rin tutadi. Birov olib ketsa, qaytib kela ber 
deb qo‘yilmagan ekan-da! Nega yig’lanadi? Yig’lanmasin! (A.Qahhor). Misol mazmunidan 
ko‘rinadiki, so‘zlovchi aniq nisbat qo‘shimchasini qo‘llash bilan “yig’lamang” deyishi 
mumkin edi, lekin bunda so‘zlovchining ijtimoiy ta’sir etish darajasi nutqda o‘z 
ifodasini topmay qoladi, shuning uchun aniq nisbat o‘rnida so‘zlovchi majhul nisbatdan 
foydalanadi.[2, 34]
Nisbat shakllarining hurmat, kamtarlik, xushmuomala, qochiriq, piching, kinoya 
va shu kabi ma’nolarni kasb etishi kontekst, nutqiy vaziyat, so‘zlovchi shaxsi va nutq 
ishtirokchilarining umumiy bilimlari bilan aloqador ravishda yuzaga chiqadi. Masalan, 
Menga nima olindi? jumlasidagi so‘zlovchi nutqidagi oshkora va yashirin ma’nolarni 
aniqlashda kontekst, nutqiy vaziyat, so‘zlovchi shaxsi va nutq ishtirokchilarining 
umumiy bilish fondiga ehtiyoj tug’iladi. Shu o‘rinda so‘zlovchi aniq nisbat o‘rnida majhul 
nisbatni qo‘llash orqali pragmatik vaziyatni paydo qilmoqda (solishtiring: Menga nima 
olding? - Menga nima olindi?).
Mashhur tilshunos olim A.Hojiyev ham majhul nisbat shaklining nutqiy jarayonda 
buyruqni kuchsiz tarzda ifodalashi, kamtarlik, xushmuomala, qochiriq (istehzo) va shu 
kabi ma’nolarda ham qo‘llanashini ta’kidlab o‘tgan: Qani, ichkari uyga kirilsin, oyim 
(Yashin). Masalaning hal bo‘lishiga oz qoldi- ku, endi mashinaga kamroq t u sh i l s a ham 
bo‘ladi (B. Rahmonov).[3]
Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari o‘quvchilari uchun darslik sifatida 
foydalanilayotgan “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” darsligida ham nisbat shakllari va 
ularning uslubiy ma’nolari haqida quyidagicha fikrlar bayon qilinadi. Ba’zan bir 
nisbat ma’nosi o‘rnida boshqa nisbat shakllaridan foydalaniladi. Xususan, bosh nisbat 
ma’nosida birgalik nisbat shakllari ishlatilishi mumkin. Masalan, keldi – kelishdi, 
kelyapti – kelishyapti. Shuningdek, bosh nisbat ma’nosida majhul nisbat shakllaridan 
foydalaniladi: qildim o‘rniga qilindi, bajardim o‘rniga bajarildi, kiring o‘rniga kirilsin 
kabi. Bunday holat ma’lum uslub-emotsiional ma’no talabi bilan ro‘y beradi. Ko‘pincha, 
keyingi holat hurmat, kamtarlik ma’nolarini ifodalaydi.[4]
Lisoniy birliklarni umumiylik va xususiylik asosida tadqiq etgan olima 
Sh.Shahobiddinovaning ta’kidlashicha, morfemalar nutqda so‘zlarga tirkalgan 
qo‘shimchalar sifatida voqelanadi va yuzlab matnlarda har bir qo‘shimcha yuzlab 
ma’noviy bo‘yoqlarga ega.[5, 58]
Darhaqiqat, o‘zbek tilidagi har bir nisbat shaklining shu kungacha ustozlarimiz 
tomonidan o‘rganilgan sintaktik va semantik belgilariga qo‘shimcha ravishda 
pragmatik imkoniyatlarini yoritish hozirgi yosh tilshunoslarimiz oldida turgan dolzarb 
masalalardan biri hisoblanadi.

---

374