H. R. To`xtaеv, K. A. Cho`lponov, M. B. Qosimova, R. Sh. Zaripova
Download 7.36 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Talimning tеxnologik modеli
- II. TALIMNING TЕXNOLOGIK XARITASI Talim shakli. Ish bosqichi Faoliyat
- Genri-Dalton qonuni.
3-MA'RUZA ERITMALAR. GENRI, DALTON, SECHENEV QONUNLARI. OSVALTNING SUEULTIRISH QONUNI. QIYIN ERIEDIGAN TYZLARNING ERUVCHANLIK KO`PAETMASI. SUVNING ION KO`PAYTMASI pH Ta'limning tеxnologik modеli O`quv soati: 2 soat tinglovchilar soni: 45-60 ta
Ko`rgazmali ma'ruza, axborotli ma'ruza Amaliy mashg`ulot tuzilishi: 1. Eritmalar. Eruvchanlik Mavzularning farmatsiyadagi ahamiyati. Kontsеntratsiyani ifodalash usullari. Eritmalaraning fiziko -kimyoviy xossalari. 2. Gеnri –Dalton, Sеchеnеv qonunlari. Osmos.
155
Noelеktrolitlar moddalar uchun Raul qonunlari. Erigan modda molеkulyar massasini aniqlash usullari. O`quv mashg`ulotining maqsadi:talabalarda Eritmlar to`g`risidagi bilimlarni shakllantiri. talabalarni eritmalar tayyorlashni,eritmalar kontsentrasiyasni aniqlashga o‘rgatish.
Pеdagogik vazifalar:
Eritmalar kontsеntratsiyasi haqidagi ma'lumotlar bilan tanishtirish.
Raul va
Vant Goff
qonunlaridan foydalanishga o`rgatish.
moddalar molеkulyar massasini aniqlash usullarini o`rgatish .
modda molеkulyar massani aniqlash usulini o`rgatish.Bu usulning kamchiligi va afzalliklari bеriladi.
Eritmalarning farmatsiyadagi ahamiyati tushuntiriladi.
Foiz kontsеntratsiyali, normal, molyar va molyal kontsеntratsiyali eritmalarni tayyorlashni bilish;
farmatsiyada tadbiq etish;
Osmotik bosimni aniqlash usullarini bilish;
Erigan moddalar molеkulyar massalarini aniqlash usullarini o`rganish;
Eritmlar holatidagi dori shakllariga misollar kеltirish; Ta'lim usullari Ma'ruza, tеzkor so`rov, amaliy hujum, pinbord Ta'lim vositalari Ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, kompyutеr, slaydlar, ko`rgazmali matеriallarlar, skotch, qog`oz,
O`qitish shakllari Ommaviy, jamoaviy O`qitish shart-sharoiti Maxsus tеxnik vositalar bilan jixozlangan xona Monitoring va baholash Tеzkor so`rov, savol-javoб
talabalarniki
1-boqich. O`quv mashg`ul otiga kirish(5 daq)
1.1.
Mashg`ulot mavzusi
va maqsadini aytadi, talabalarning kutilayotgan natijalar еtkaziladi; Mashg`ulot ko`rgazmali ma'ruza
shaklida borishini ma'lum qilinadi. 1.2. Aqliy hujum yordamida ushbu mavzu bo`yicha ma'lum bo`lgan tushunchalarning aytilishini taklif
etiladi. Tinglaydilar, yozib oladilar
156
2-boqich. Asosiy bosqich (70 daq) 2.1. Mavzu bo`yicha ma'ruza matni tarqatiladi va uning rеjasi, asosiy tushunchalar bilan tanishish taklif qilinadi. 2.2.Slaydlarni Pover point tartibida Eritmalar va ularning farmatsiyadagi ahamiyati haqidaga ma'lumotlar bilan tanishtiriladi. Eritmalar tayyorlash usullari bеriladi. O`qiydilar.
daftarga ko`chirib oladilar. Savol bеradilar.
2.3.
Eritmalardan tеzkor
so`rov o`tkaziladi. Savollarga tеzkor javob bеrishadi;
2.4. Elеktrolit va noelеktrolitlar uchun Raul va Vant Goff qonunlari haqidagi ma'lumotlar bilan tanishtirish. Tinglaydilar, yozib oladilar. Savol bеradilar.
2.5. Eritmalar to`g`risidagi animatsion multimеdia axborot vostitalari ko`rsatiladi. Tinglaydilar, ko`radilar, rеaktsiya tеnglamalarini daftarga ko`chirib oladilar. Savol bеradilar.
2.6. Marsh rеaktsiyasi. Bu usullarning kamchiligi va
afzalliklari bеriladi.Usulning rasmi(ilova№3) va vidio rolik ko`rsatiladi. Mishyak va uning birikmalarini va miqdor tahlil usullari tushuntiriladi. Tinglaydilar, ko`radilar, rеaktsiya ximizmlarini daftarga ko`chirib oladilar. Savol bеradilar.
2.7. Mavzu yuzasidan asoy tushunchalarni takrorlash maqsadida pinbord usulidan foydalaniladi. Asosiy tushunchalar muhokama qiladilar. Ma'lumotlarni daftarga qayd qiladilar.
3-boqich. Yakuniy(5 daqiqa ) 3.1.Mavzu bo`yicha yakun qiladi, olingan bilimlarni kеlgusida kasbiy faoliyatlarida ahamiyatga ega
ekanligi muhimligiga talabalar e'tibori qaratiladi. 3.2. Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi. Savollarga javob bеradi Savollar bеrishadi
Molyar,normal, foiz, molyal konsentratsiya. Molyar qism. Qattiq,gaz.syuqliklarning erishi. Gitratatsiya, kristallogidratlar, Genri, Dalton, sechenev qonunlari.
157
Adabiyotlar: 1. Q. A. Ahmerov, A. T. Jalilov, Umumiy va anorganik kimyo, Tashkent,2006,390 b. 2.Ю.А. Ершов,Общая химия,М., Высшая школа,2003 г. 390 с. 3.Umumiyvaanorganikkimyodanamaliymashg‘lotlar.Farmatsevtikainstitutetalabalariuchun/ mualliflar: S.N.Aminov?R.Aristanbekov, H.R.To‘xtaevvaboshqalar, Toshkent,2008. 368 b. 4.N.A.Parpiyev,A.G.Muftaqov,H.R.Rahimov , Anorganikkimyo- Toshkent. ‖O‘zbekiston‖, 2003.-428 b. 5.N.S.Axmetov,Obshaya i neorganicheskya ximiya. Uchebnik dlya VUZov, Vыsshaya shk. 1981. 679 s. 6.E.T.Oganesyan Neorganicheskaya ximiya. Uchebnik dlya VUZov po spe- tsialnosti Farmatsiya.- M. Vыssh. shk. 1984. 384 s. 7.N.L.Glinka,Obshaya ximiya. Uchebnoe posobie dlya VUZov.- L.Ximiya 1980, 780 s. 8. H.R.Rahimov , Anorganik kimyo T., O‘qituvchi. 1984. 422 s. 9. H.R.To‘xtayev, Anorganik kimyo ma‘ruzalar matni. Toshkent,2001.244 b. 10.Anorganik kimyo: Farmatsiya-57230500-bakalavriyat ta‘lim yo‘nalishi uchin darslik)|H.R.To‘xtayev (va bosqalar); O‘zROliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi.- T.:‖Noshir‖,20011.-520 b. Genri-Dalton qonuni. Agar biror suyuqlikda gazlarning aralashmasi erisa, har bir alohida gazning eruvchanligi shu gazning parsial bosimiga to‘g‘ri proporsional. Sechenov qonuni. Eritmada elektrolitning konsentratsiyasi ortishi bilan gazning unda eruvchanligi kamayadi.
N o - gazning toza erituvchidagi eruvchanligi; k- Sechenev konst., gaz va elektrolitning tabiatiga va haroratga bogliq kattalik; C- elektrolit kons-si, N-gazning elektrolit eritmasidagi er-ligi. Gazlar er-gini kamayishi gidratatsiyaga bog‘liq. Gidratatsiya suv molekulalarini ionlar atrofida bog‘laydi va gazlarning eruvchanligi kamayadi. Suyuq eritmalar. Suyuqliklar: spirt, glitsirin suvda cheksiz eriydi. Chekli eriydi: fenol+ sovuq suvda oz eriydi. Harorat ko‘tarilganda uning eruvchanligi ortadi. 66,45 o
Qattiq va suyuq moddalarning eruvchanligiga bosim ta‘sir etmaydi. Genri-Dalton va Sechenev q. tibbiyotdagi ahamiyati. _G‘ovvoslarda kechadigan kesson kasalligi ana shu Genri q. amal qiladi. Dengiz sathidan 40 m pastda umumiy bosim odatdagidan 4 marta ortib, qondagi bosim ham shuncha marta ko‘payadi. Agar g‘ovvos tepaga tez ko‘tarilsa uning bosimi juda tez pastga tushadi. Gazlarning eruvchanligi bu holatda keskin kamayib qonda gazlarning pufakchalari paydo bo‘ladi. Bu pufakchalar tomirlarning tiqilishi va to‘qimalarning zararlanishiga va hatto o‘limga olib kelishi mumkin. Qorason (gangrena) kasalligida o‘lgan to‘qimalardagi mikroblarni bosim ostida chiqarib yuborish usuli ishlab chiqilgan. Buning uchun bemor yuqori bosimli barokameralarga joylashtirilib unga kislorod bilan boyitilgan havo qo‘shiladi. Davolash paytida to‘qimalarning kislorod bilan ta‘minlanishi yaxshilanib kutilgan natijaga olib keladi. Sechenev q. ko‘ra qonda O 2 va CO
2 erishiga nafaqat elektrolitlar, balki oqsillar, lipidlar va boshlar kuchli ta‘sir etadi. Qondagi o‘zgarishlar shifokorlarning doimiy nazoratida bo‘lishi tabiiy. 158
Eritmalar konsentratsiyasi Erigan modda massasining eritmaning umumiy massasiga nisbati erigan moddaning massa ulushi deyiladi. ; 2
m m W . 100 2 1
m W
Bir litr eritmada erigan modda miqdoriga molyar konsentratsiya deyiladi. ; V n C m . V M m C m Bir kg erituvchida erigan modda miqdoriga molyal konsentratsiya deyiladi: . 1000
g M m C
Bir litr eritmada erigan modda ekvivalent miqdoriga normal (ekvivalentning molyar) konsentratsiya deyiladi: .
E m C n Erigan moddaning molyar ulushi deb, erigan modda miqdorining eritmadagi barcha moddalar miqdorlari yig‘indisiga nisbatiga aytiladi. .
n n n N Bir millilitr eritmada erigan modda milligrammlar soniga titr. . 1000
; 1000
M C T M C T n m
Eritmaning hajmi, zichligi va massasi o‘zaro bog‘liq: ;
m
Zichligi, massa ulushdan konsentratsiyalarini topish: %) 100 ( 10 % ; 10 % ; 10 % W M W C E W C M W C n m
Eruvchanlik. Erish mexanizmi Ayni haroratda ma‘lum erituvchida erishi mumkin bo‘lgan modda miqdori eruvchanlik deyiladi. Biror bir erituvchida moddaning erishi o‘z-o‘zicha borib, bunda G
O , jarayon o‘z-o‘zicha boradi.
20 o S da 100 g erituvchida 10 g ortiq modda erisa bu modda yaxshi eriydigan . 0,01 – 1,0 g atrofida erisa qiyin eriydigan. 0,01 g dan kam erisa amalda erimaydigan. Solvatlanish;solvatlar Agar erituvchi suv bo‘lsa, bu jarayon gidratlanish, mahsulot esa gidratlar deyiladi. 159
Donor-akseptor ta‘sirlashuv: . 4 2 3
NH O H NH Spirt+ suv dipol-dipol ta‘sirlashuv . Qattiq moddalar (KOH, NaOH) eriganda issiqlik chiqadi. NH 4 NO 3 , NH
4 Cl,KNO
3 eriganda esa issiqlik yutiladi. Kristallogidrat tarkibidagi suvni esa kristallizatsiya suvi deb ataladi. CuSO 4
2 O - mis kuporosi; Na 2
3 ·10H
2 O – kristall soda MgSO 4 ·7H 2 O - taxir tuz Eritmalarning fiziko-kimyoviy xossalari Ideal eritmalar. Komponentlari qo‘shilganda bir xil va turli molekulalar orasidagi o‘zaro ta‘sir kuchlari bir xil bo‘ladi. A-A, B-B va A-B molekulalar orasidagi ta‘sir teng kuchli. Ideal eritmalarning xossalari alohida komponentlar xossalaridan farq qilmaydi. Bu eritmalar Vant-Goff va Raul qonunlariga bo‘ysunadi. Osmos va osmotok bosim. Erituvchi molekulalarining yarim o‘tkazgich parda orqali bir tomonlama diffuziyasiga osmos deyiladi. Osmos hodisasini to‘xtatish uchun yuqori konsentratsiyali eritmaga berilishi zarur bo‘lgan bosim osmotik bosim deyiladi.
Osmotik bosimni o‘lchashga imkon beruvchi uskuna. a- osmotik bosimni to‘g‘ridan to‘g‘ri o‘lchashga mo‘ljallangan osmometr: 1-sopol idish va 2-monometr. b-Berkeli va Xartli tomonidan taklif etilgan osmotik bosimni o‘lchaydigan qurilma: 1- monometr; 2-eritma solinadigan idish; 3-yarim o‘tkazgich parda; 4-erituvchi saqlanadigan silindr. Vant-Goff qonunni. Erigan modda gaz holatida bo‘lib, eritma hajmiga teng hajmni egallaganda hosil qiladigan bosimi shu eritmaning osmotik bosimiga teng bo‘ladi: .
R C P m
160
P- osmotik bosim, kPa; C m - molyar konsentratsiya, mol/l; R - gaz doimiysi 8,31; T - mutloq harorat,K. Osmotik bosim erigan modda molyar konsentratsiyasiga to‘g‘ri proporsional. . ;
lg ' , V P T R m M V M T R m P uchun ani bo V M m V n C m n-erigan moddaning mollar soni; m- erigan moddaning massasi,g; R- universal gaz doimiysi; V- eritmaning litr soni; P- eritmaning osmotik bosimi, kPa;T- eritmaning harorati,K. Osmotik bosimlari teng bo‘lgan eritmalar izotonik eritmalar , osmotik bosimi yuqori eritmalarni gipertonik, past bo‘lgan eritmalarni esa gipotonik eritmalar. Dengiz suvi osmotik bosimi 2,83 * 10 6 Pa ga teng. Hayvonlar hujayralaridagi osmotik bosim 300 kPa. Ichni yumshatuvchi dori moddalarining ta‘siri oshqozonda tuzlar kon-sini oshiradi, bu esa oshqozondagi moddalaning suyulishiga olib keladi. Raul q. 1887 yilda fransuz olimi Raul: I – q.: Suyultirilgan eritmalarda eritma ustidagi erituvchi to‘yingan bug‘ bosimining nisbiy pasayishi erigan modda molyar ulushiga teng. ; ;
0 0 0 0 n n n P P P N P P P . 0
n n N P o > P P = P
o - P II – q. Eritma muzlash haroratining pasayishi erigan modda molyal kons-siga to‘g‘ri proporsional. muz muz o muz muz t t t C k t ;
C -molyal kons-siya, mol/kg; k -krioskopik doimiylik, grad.kg/ mol; K fizik ma‘nosi kons-si 1 mol/kg bo‘lgan nolektrolit modda eritmasining muzlash haroratini toza ertituvchiga nisbatan necha o Sga pasayishini ko‘rsatadi. Eritma qayn. haroratining ortishi erigan modda molyal kons-siga to‘g‘ri proporsionaldir. qay o qay qay qay t t t C E t ;
t qay
- eritma q. h.; t o qay - toza erituvchi q. h. t qay - q. h. ortishi; E - ebulioskopik doimiylik, grad.kg/mol. E 1 kg erituvhida 1 mol noelektrolit modda eriganda eritmaning qay. harorati toza erituvchinikidan necha gradusga farq qilishini ko‘rsatadi. K va E erituvchi tabiatigagina bog‘liq kattaliklardir. Suv uchun K= 1,86; E = 0,52. benzolda K = 5,12 ; E = 2,57. Molekulyar massasini aniqlash: ; 1000 , 1000
; ;
t m k M g M m k t g M m erdaC bu C k tmuz muz
. 1000 g t m E M muz Eritmaning zarrachalar soniga bog‘liq xossalar osmotik bosim, muzlash va qaynash h. va to‘yingan bug‘ bosimining o‘zgarishi kolligativ xossalari deyiladi.
161
Vant-Goff va Raul q. noelektrolit moddalarning elektrolitlar eritmasi uchun Elektrolitlarda
(i)
: m m m C E i t C k i tmuz T R C i P ; ; ). 1 ( 1 ; m i t t t t P P i naz qay taj qay naz muz taj muz naz taj
-dissotsilanish darajasi; m- har bir molekuladan ionlarning hosil bo‘lish soni. Osmotik bosimning ahamiyati. Insonning qon bosimi 37 o S da 780 kPa bosim. 0,9% li NaCl eritmasida (O,15 mol/l), Achiq tuz (MgSO 4 ·7H
2 O) va glauber tuzi (Na 2 SO
·10H 2 O) ichni surish osmos hodisasiga asoslangan. Oshqozonga tuzlar juda yomon so‘riladi. Tuzlar bosimlaridagi o‘zgarishlar tufayli bu tuzlarga qarab suv harakat qiladi va surgi ta‘sir yuzaga keladi. Elektrolitik dissotsilanish nazariyasi 1887 yilda shved olimi S.Arrenius: 1. Elektrolitlar suvda eriganda + va - zaryadli ionlarga ajraladi. Bu jarayonni elekt. dissot-a deb ataladi. 2. Elektr toki ta‘sirida musbat zaryadli ionlar katodga, manfiy zaryadli ionlar anodga tortiladi. Shu sababli ularni mos ravishda kationlar va anionlar deb ataladi. 3. Dissotsiasiya qaytar jarayondir. Elektrolitlar. Noelektrolitlar. Arrenius naz. kamchiligi u erituvchi va erigan modda zarrachalarining o‘zaro ta‘sirlashuvini hisobga olmaydi. gidratlangan holda : KA + nH 2 O K
+ (H 2 O) x + A - (H
2 O)
n-x vodorod ioni eritmada gidroksoniy ioni holida: H + + H 2 O
H
3 O + NH 3 +H
2 O
[NH
4 ]OH Qutbli kovalent bog‘lanishli moddalar: HCl (g) + nH
2 O H(H 2 O) + + Cl(H
2 O) - n-1
E - erituvchining dielektrik o‘tkazuvchanligi(81). Biologik suyuqliklarda va to‘qimalarda turli ionlar juda mo‘l: NaCl, KCl, HCl, CaCl 2 , NaH 2 PO 4 , NaHCO
3 .
Organizmidan suv chiqib ketadi: peshob orqali, qisman terlash va nafas olish sistemasi orqali. Peshobda anorganik ionlar ko‘p. Organizmda suv almashinuvi tuzlarning kirib kelishi va chiqib ketishiga bog‘liq. Dissotsilanish darajasi Ionlarga ajralgan molekulalar sonining umumiy molekulalar soniga nisbati dissotsilanish darajasi deyiladi. ;
- dissotsilanish darajasi; n-ionlarga ajralgan molekulalar soni; N- umumiy molekulalar soni. Kuchli elektrolitlar qiymati 30 % dan yuqori: - kuchli kislotalar HCl, HBr, HJ, HNO 3 , H 2 SO 4 , HClO 4 , HMnO 4 , H
2 CrO
4 ,HClO
3 , H
2 Cr 2 O 7 ; - kuchli asoslarga I va II gr.metallarining asoslari (Be(OH) 2 va Mg(OH) 2 dan tashqari; - barcha suvda eruvchan tuzlar ham kuchli elektrolitlar.
162
Kuchsiz elektrolitlar uchun 3% dan kam: -barcha organik kislotalar (R-COOH) va asoslar (R-NH 2 ; R 2 NH; R
3 N);
-kuchsiz asoslar d- elementlar gidoksidlari va NH 4 OH. -ba‘zi anorganik kislotalar: H 2 S, HNO 2 , H
2 SiO
3 , H
2 CO 3 , HClO, HCN, H 2 SO 3 .
Ba‘zi organik va anorganik kislotalar o‘rtacha kuchli elektrolitlar: H 2 C 2 O 4 , HCOOH, H 3 PO 4 . eritma kons-siga, elektrolit tabiatiga va haroratga bog‘liq.
25
S da sirka kislota eritmasi uchun dissotsilanish darajasining eritma konsentratsiyasiga bo‘g‘liqligi C, M
0,2 0,1
0,05 0,01
0,005 0,001 ,%
0,95 1,40
1,90 4,20
6,00 12,40 ] [
[ ] [ ; 2 2 2 2
NO H K NO H HNO K- dissot. konstantasi; [H + ] va [NO 2 – ]- ionlarning molyar konsen-siyasi; [HNO 2 ] – dissotsi- magan ionlarning kons-si. , ) 1 ( ] [ ; ] [ ; ] [ 2 2 C HNO C NO C H
. 1 ; 1 ) 1 ( 2 2 C K C C C C K
1 - = 1 , K= 2
C . / C K Agar konsentratsiya 100 marta kamaysa, dissotsialanish darajasi 10 marta ortadi.
Download 7.36 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling