Hadya shartnomasi va uning ahamiyati

Ijara narsasi (predmeti).Shartnoma obyekti iste’mol qilinmaydiganva xususiy alomatlari mavjud ashyolardir. Ijara ashyolari bo‘lib, uyro`zg‘or buyumlari, sport buyumlari, muzika asboblari, transportvositalari, qurilish mashinalari, turar-joy bo‘lmagan kichik hujralar,omborlar, garajlar, savdo binolari va shu kabi boshqa inshootlarhisoblanadi. Ijara obyekti, ayniqsa, respublikamizning «Ijara to‘g‘risida»giqonuniga muvofiq yanada ko‘paydi. Jumladan, qishloq xo‘jaligida yerbog‘lar va tokzorlar, o‘rmonzorlar, hovuzlar, ko‘llar, chorva mollari vaparrandalar, korxona, birlashma, tashkilotlar, fermalar, asalari uyalari,ustaxonalar, garajlar, g‘isht zavodlari, qayta ishlovchi sexlar, punktlar,tegirmonlar, xirmonjoylar, yonilg‘i quyish shahobchalari, omborxonalar,traktor, kombayn, avtomobillar, tirkama, osma mashinalar hamdamexanizmlar, dastgohlar, asbob-uskunalar ijara obyekti hisoblanadi.Shuningdek, arava, chang‘i, egar-jabduqlar, texnika jihozlari, inshootlar,binolar, yo‘llar, madaniyat uylari, klublar, kutubxonalar, bolalarbog‘chalari, yaslilar, stadionlar va sport maydonchalari ham ijaragaberiladigan bo‘ldi.Agar maishiy turmushda foydalaniladigan zarur ashyolar ijaragaberilsa, bunda prokat shartnomasi tuziladi.Maishiy prokat shartnomasida
taraf sifatida prokat punkti va fuqarolarqatnashadilar.Mulk ijarasi shartnomasi belgilangan muddatga tuziladi. Agar muddatshartnomada belgilanmagan bo‘lsa, shartnoma noaniq muddatda tuzilganhisoblanadi. Shartnomani bekor qilishni xohlagan taraf ikkinchi tarafni biroy oldin, agarda ko‘chmas mulk ijaraga berilgan bo‘lsa, uch oy oldinogohlantirib, shartnomani bekor qilishi mumkin. Qonun yoki shartnomadanoaniq muddatga tuzilgan mulk ijarasi shartnomasini bekor qilish haqidaogohlantirishning boshqa muddatlari ham belgilanishi mumkin.Qonunda mulk ijarasining ayrim turlari uchun, shuningdek, mulkningayrim turlarini ijaraga olish uchun eng ko‘p (oxirgi) muddatlar belgilanganbo‘lishi mumkin. Basharti ijara muddati shartnomada belgilanmaganbo‘lsa va qonunda belgilangan oxirgi muddat tugaguncha taraflardan hechqaysisi shartnomadan voz kechmasa, bu holda oxirgi muddat o‘tishi bilanshartnoma bekor bo‘ladi. Qonunda belgilangan oxirgi muddatdan ortiqmuddatga tuzilgan mulk ijarasi shartnomasi oxirgi muddatga tengmuddatga tuzilgan hisoblanadi.Ijaraga oluvchi ham, ijaraga beruvchi ham shartnomaga muvofiqma’lum huquq va burchlarga ega. Ijaraga beruvchining asosiy majburiyatimulkni shartnoma shartlari va mulkning vazifasiga muvofiq holdaijarachiga topshirishdan iborat.Mulkni ijaraga berish uchun tayyorlash hamda topshirish
dalolatnomasinituzish va imzolashga taqdim etish ijaraga beruvchining burchihisoblanadi. Agar shartnomada boshqacha tartib belgilanmagan bo‘lsa,mulk barcha mansub ashyolari va unga aloqador hujjatlar (texnik pasport,sifat sertifikati va hokazolar) bilan birga ijara oluvchiga topshiriladi.Mansub ashyolar yoki tegishli hujjatlar ijara mulkiga qo‘shib topshirilmasava buning natijasida ijaraga oluvchi ijara mulkidan uning o‘z vazifasigamuvofiq foydalana olmasa, u mazkur mansub ashyolar va hujjatlarningtopshirilishini yoxud shartnomani bekor qilib, o‘ziga yetkazilgan zararningqoplanishini talab qilishga haqli.Agar ijaraga beruvchi ijaraga oluvchiga ijaraga berilgan mulknishartnomada belgilangan muddatda, basharti shartnomada bunday muddatbelgilanmagan va ijaraga beruvchi mulkni maqbul muddatda topshirmaganbo‘lsa, ijaraga oluvchi Fuqarolik kodeksining 331-moddasiga muvofiq, bu
mulkni undan talab qilib olish va ijroning kechikkanligi tufayli yetkazilgan
zararning qoplanishini talab qilish yoki shartnomani bekor qilish va uning
bajarilmaganligi sababli yetkazilgan zararning qoplanishini talab qilish
huquqiga ega.Ijarachi ijaraga olingan mulkka nisbatan faqat mulkni egallash vaundan foydalanish huquqiga ega. Mulkni tasarruf etish huquqi ijarachigao‘tmaydi. Shu sababli Fuqarolik kodeksining 545-moddasidabelgilanganidek, ijaraga oluvchi ijara mulkidan shartnomaga muvofiq,agar bunday shartlar shartnomada belgilangan bo‘lmasa, mol-mulkningvazifasiga muvofiq foydalanishi lozim.Agar mulk ijaraga olinadigan bo‘lsa, ijaraga oluvchi mulkdan qaytarzda foydalanish zarurligiga oid belgilangan qoidalar bilan tanishtirilishi,ushbu mulkdan faqat shartnomada ko‘rsatilgan maqsad uchun foydalanishihamda ijaraga beruvchining ruxsatisiz boshqa shaxslarga ijaragaberilmasligi xususida ogohlantirilishi lozim.Ayrim hollarda ijaraga olingan mulk yana ijaraga topshirilishimumkin. Bu ikkilamchi ijara deb ham ataladi.Ikkilamchi ijara ijaraga olingan ishlab chiqarish vositalari yoki boshqamulkning bir qismini yana boshqa ijarachiga berishdir.
Mazkur ikkilamchiijara ijarachilarni xo‘jalik jihatidan bir-birlari bilan bog‘laydi. Jumladan,ikkilamchi ijarada:ijaraga beruvchi, ijarachi, ijarachidan yana ikkilamchi ijaraga oluvchio‘zaro munosabatda bo‘ladilar.Ikkilamchi ijarada ijarachining o‘zi qisman ijaraga beruvchi rolidanamoyon bo‘ladi. Tabiiy obyektlar va maishiy prokat buyumlarniikkilamchi ijaraga berishga ruxsat etilmaydi.