Hajmiy deformatsiya Bir

–rasm. Beton siqilishidagi va cho‘zilishidagi kuchlanish bilan deformatsiya orasidagi bog‘liqlik diagrammasi:

I – elastik deformatsiya zonasi; II plastik deformatsiya zonasi; 1 – yuklash; 2 – yukni tushirish; _ub – chegaraviy siqiluvchanlik; _ubt –
chegaraviy cho‘ziluvchanlik; _b,max – diagrammadagi maksimal siqiluvchanlik nisbiy deformatsiyasi

Betonning elastik deformatsiyasi namunani yuklashdagi lahzalik tezlikka mos bo‘ladi, plastik deformatsiya vaqt davomida rivojlanadi va namunani yuklash tezligi  (MPa/s) ga bog‘liq.

Beton namuna cho‘zilishga sinalganda hosil bo‘ladigan deformatsiya quyidagicha aniqlanadi:
_bt = _et + _pl,t (1.11)
bu erda, _et – elastik va _pl,t – plastik deformatsiyalar.

3. 
   –jadval.CHegaraviy holatlarning ikkinchi guruhi uchun betonning
   

meyoriy
^Rbn


^Rbt,n
va hisobiy
^Rb,ser
R_bt,ser qarshiliklari, MPa

Qarshilik turi	Beton	Siqilishdagi mustahkamligi bo‘yicha betonning sinfi
		V3.5	V5	B7.5	B10	B12.5	B15	B20	B25	B30	B35	B40	B45	B50	B55	B60
Markaziy siqilish (prizmatik mustah- ^kamligi)^Rbn ^va^Rbt,ser	Og‘ir va mayda donador	2.7	3.5	5.5	7.5	9.5	11.0	15.0	18.5	22.0	25.5	29.0	32.0	36.0	39.5	43
	engil	2.7	3.5	5.5	7.5	9.5	11.0	15.0	18.5	22.0	25.5	29.0	–	–	–	–
	yacheykali	3.3	4.6	6.9	9.0	10.5	11.5	–	–	–	–	–	–	–	–	–
Markaziy ^cho‘zilish^Rbn ^va^Rbt,ser	Og‘ir mayda donador guruxlar:
	A	0.39	0.55	0.70	0.85	1.00	1.15	1.40	1.60	1.80	1.95	2.10	–	–	–	–
	B	0.26	0.40	0.60	0.70	0.85	0.95	1.15	1.35	1.50	–	–	–	–	–	–
	V	–	–	–	–	–	1.15	1.40	1.60	1.80	1.95	2.10	2.20	2.30	2.40	2.5
	engil, mayda to‘ldiruv- chilar quyi- dagi turlarida:
	zich	0.39	0.55	0.70	0.85	1.00	1.15	1.40	1.60	1.80	1.95	2.10	–	–	–	–
	g‘ovakdor	0.39	0.55	0.70	0.85	1.00	1.10	1.20	1.35	1.50	1.65	1.80	–	–	–	–
	kovakli	0.41	0.55	0.63	0.89	1.00	1.05	–	–	–	–	–	–	–	–	–

3. 
   jadval. Betonning hisobiy qarshiliklari
   

R_{b ,} va
R_bt , MPa

Qarshilik turi	Beton	Siqilishdagi mustahkmligi bo‘ycha betonning sinfi
		V3. 5	V5	B7.5	B10	B12. 5	B15	B20	B25	B30	B35	B40	B45	B50	B55	B60
O‘q bo‘yicha siqilish (prizmati k mushkaml ^igi)^Rbn ^va^Rbt,ser	Og‘ir va mayda donali	2.1	2.8	4.5	6.0	7.5	8.5	11.5	14.5	17.0	19.5	22.0	25.0	27.5	30	33.0
	Engil	2.1	2.8	4.5	6.0	7.5	8.5	11.5	14.5	17.0	19.5	22.0	–	–	–	–
	Kovakli	2.2	3.1	4.6	6.0	7.0	7.7	–	–	–	–	–	–	–	–	–
Markaziy	Og‘ir	0.26	0.37	0.48	0.57	0.66	0.75	0.90	1.05	1.20	1.30	1.40	1.45	1.55	1.6	1.65
cho‘zilish
^Rbn ^va
	Mayda
^Rbt,ser	donali. Guruhlar
	A	0.26	0.37	0.48	0.57	0.66	0.75	0.95	1.05	1.20	1.30	1.40	–	–	–	–
	B	0.17	0.27	0.40	0.45	0.57	0.64	0.77	0.90	1.00	–	–	–	–	–	–
	V	–	–	–	–	–	0.75	0.90	1.05	1.20	1.30	1.40	1.45	1.55	1.60	1.65
	Mayda to‘ldi-
	ruvchili:
	engil	0.26	0.37	0.48	0.57	0.66	0.75	0.90	1.05	1.20	1.30	1.40	–	–	–	–
	zich	0.26	0.37	0.48	0.57	0.66	0.74	0.80	0.90	1.00	1.10	1.20	–	–	–	–
	g‘ovak	0.18	0.24	0.28	0.39	0.44	0.46	–	–	–	–	–	–	–	–	–

9. Davomli yuk ta’siridan betonning deformatsiyalanishi

Davomli yuklar ta’siridan vaqt o‘tishi bilan betondagi plastik deformatsiya oshadi. Plastik deformatsiyaning jadal o‘sishi birinchi 3–4 oyda kuzatiladi va bir necha yil davom etishi mumkin. «_b – _b» diagrammadagi 0–1 uchastka yuklashdan vujudga keladigan deformatsiyani ifodalaydi; 1–2 uchastka doimiy kuchlanish tasiridan plastik deformatsiya o‘sishini ifodalaydi (1.7–rasm, v.). Davomli yuklar ta’siridan beton plastik deformatsiyaning o‘sishini xarakterlaydigan ko‘rsatkich betonning oquvchanligi deyiladi. Oquvchanlik deformatsiyasi elastik deformatsiyadan 3–4 marta ortiq bo‘lishi mumkin. Bir tomonlama va o‘sha kuchlanish bilan yuklash tezligining  oshishi bilan plastik deformatsiya kamayadi. YUklashning turli tezliklari uchun ₁>₂>₃ «_b –
_b» bog‘liqlik (1.7. rasm) ko‘rsatilgan.

8. 
   –rasm. Siqiluvchi betonning turli xil bosqichda yuk bilan yuklash (a), turli xil tezlikdagi uzoq muddat ta’siridagi (b), davomiyligi (v) diagrammasi:
   

1 – elastik deformatsiya; 2 – to‘liq deformatsiya
Dastlabki deformatsiyalarning o‘zgarmagan miqdorida betondagi dastlabki kuchlanishlarning kamayishini xarakterlovchi betonning xossasi kuchlanishlarning relaksatsiyalanishi deyiladi.
Beton oquvchanligi va kuchlanishlarning relaksatsiyalanishi temirbeton konstruksiyalarning tashqi yuklar ta’siridan ishlashiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Beton oquvchanligi konstruksiyalarni yoriqlar paydo bo‘lishiga chidamlilik va deformatsiya bo‘yicha hisoblashda, konstruksiya ustuvorligini tekshirishda, hamda statik noaniq konstruksiyalarda ichki zo‘riqishlarni aniqlashda e’tiborga olinadi.
Kuchlanishlarning kamayishi (relaksatsiyalanishi ) esa statik noaniq konstruksiyalarda tayanchlar cho‘kishi natijasida hosil bo‘ladigan kuchlanish holatini aniqlashda va boshqa holatlarda e’tiborga olinadi. Betonning oquvchanlik deformatsiyasiga namunaning o‘lchamlari, sementning miqdori, suvning sementga bo‘lgan nisbati (S/S), muhitning
namligi, betonning yuklash vaqtidagi yoshi va boshqa omillar katta ta’sir ko‘rsatadi.
Beton namuna o‘lchamlarining kichrayishi sirpanuvchanlik deformatsiyasini oshishiga olib keladi. Sement miqdorining ixtiyoriy qiymatida suv–sement nisbatining (S/S) oshishi bilan sirpanuvchanlik deformatsiyasi ko‘payadi (1.8–rasm, a). Atrof muhit nisbiy namligining kamayishi natijasida beton sirpanuvchanlik deformatsiyaning oshishi 1.8,b– rasmda ko‘rsatilgan. Sirpanuvchanlik deformatsiyasining beton yoshiga nisbatan rivojlanishi 1.8,v rasmda ko‘rsatilgan.

8. 
   –rasm. Betonning yoyiluvchanlik deformatsiyasini boshlang‘ich tezlik bilan yuklash (a) va yuklanish vaqtiga bog‘liqligi (b)
   

Beton tarkibidagi to‘ldiruvchilar sement toshining sirpanuvchanlik deformatsiyasining rivojlanishiga to‘sqinlik qiladi. Betonning sirpanuvchanligi nafaqat siqilishi, balki cho‘zilishi, egilishi va buralishda ham sodir bo‘ladi. Tajribalardan olingan natijalar shuni ko‘rsatadiki, betonning davomli deformatsiyalanishi egri chiziq bilan xarakterlanadi. Davomli ta’sir qiladigan yuklarning kichik miqdorda siquvchi kuchlanish bilan sirpanuvchanlik deformatsiyasi orasidagi bog‘lanish chiziqli deb qaralishi mumkin. Davomli yuk miqdorining oshishi
bilan kuchlanish va deformatsiya o‘rtasidagi chiziqli bog‘lanish kuzatilmaydi. Betonning oquvchanligi va kirishuvchanligi birgalikda rivojlanadi. SHuning uchun betondagi to‘liq deformatsiya, deformatsiyalar yig‘indisidan iborat, ya’ni elastik _l oquvchanlik _pl va kirishuvchanlik _sl

• 
  deformatsiyalardir.
  

9. Betonning chegaraviy deformatsiyasi

Betonning siqilishdagi va cho‘zilishdagi deformatsiyalari (_ub va _ubt) chegaraviy qiymatlari beton mustahkamligi, sinfi, tarkibi, yuk ta’sirining davomiyligiga bog‘liq. Beton sinfiniig ortishi bilan chegaraviy deformatsiya kamayadi, ammo yuk ta’siri davomiyligi ortishi bilan ular ortadi. Tajribadan o‘q bo‘yicha siqilgan beton prizmaning chegaraviy deformatsiyasi _ub = (0,8…3)10^–3 oraliqda o‘zgaradi va o‘rtacha qiymati _ub = 210^–3 qabul qilinadi.
Betonning chegaraviy cho‘ziluvchanligi siqilishiga nisbatan 10–20 marta kam bo‘lib, o‘rtacha miqdori _ubt = 1,510^–3 qabul qilinadi. G‘ovak to‘ldiruvchili betonlar uchun bu qiymat bir qancha ko‘proq.
Betonning chegaraviy cho‘ziluvchanligi temirbeton konstruksiyalarning cho‘zilgan zonasida yoriqlar paydo bo‘lishi qarshiligiga katta ta’sir ko‘rsatadi.

9. Betonning deformatsiya moduli

Betonning siqilishdagi boshlang‘ich elastiklik moduli E_b faqat elastik deformatsiyaga mos keladi. Elastiklik modulning geometrik ma’nosi elastik deformatsiyani ifodalovchi to‘g‘ri chiziqning (1) absissa o‘qiga nisbatan og‘ish burchagi tangensidan iborat :
E_b   tg₀ , (1.12)
bu erda:  – masshtabli o‘lcham koeffitsienti, MPa.
Siqilishdagi betonning to‘liq deformatsiyalari moduli E'_b o‘zgaruvchan miqdor bo‘lib, to‘liq deformatsiyaga mos keladi va qo‘yidagicha ifodalanadi: (1.10–rasm):

E
_{' } d_b
^b d
  tg . (1.13)

b

Geometrik jihatdan bu modul «_b– _b» diagrammada berilgan kuchlanish joylashgan nuqtadan o‘tkazilgan urinma (3) bilan absissa o‘qi orastdagi burchak tangensini ifodalaydi.

Temirbeton konstruksiyalarni hisoblashda ishlatiladigan betonning o‘rtacha moduli quyidagi formula orqali aniqlanadi:

E

b
_{' } d_b
d_b
  tg₁
(1.1)

8. 
   –rasm. Betonning deformatsiya modulini aniqlash sxemasi
   

1 – elastik deformatsiya; 2 – kesuvchi; 3 – urinma; 4 – to‘liq deformatsiya

Geometrik jihatdan bu modul «_b– _b» diagrammada berilgan kuchlanish joylashgan nuqtadan o‘tkazilgan kesuvchi (2) bilan absissa o‘qi orasidagi ₁ burchak tangensini ifodalaydi.
Betonning boshlang‘ich elastiklik moduli va elastik–plastik moduli orasida bog‘liqlik o‘rnatish mumkin. Betondagi berilgan _b kuchlanishni betonning elastik _e va to‘liq _b deformatsiyalari orqali ifodalab quyidagi munosabatni olamiz :

   E   E^'
(1.1)

b e b b b

bu erda, E'_b = _bE_b – betonning umumiy deformatsiya moduli.

Tajribalardan olingan natijalarga binoan _b koeffitsientining qiymati 1
dan 0,15 gacha o‘zgarishi mumkin. Betondagi kuchlanish darajasining _b / R_b
yuqori bo‘lishi va yuklanish davomiyligining oshishi bilan koeffitsient
𝜈 kamayadi.
CHo‘zilishda betonning elastik–plastik moduli quyidagicha aniqlanadi:
E'_bt = _bt E_b , (1.16)
bu erda: _bt – betonning cho‘zilishdagi elastik–plastik deformatsiyasi koeffitsienti.
Betonning chegaraviy cho‘zilish deformatsiyasining miqdori betonning cho‘zilishdagi vaqtinchalik qarshiligiga bog‘liq

^ubt
_ ^Rbt E'_bt
 2R_bt
/ E_b
(1.17)

Elastiklik modul qiymati beton sinfining oshishi bilan ortib boradi. Beton sinfi va boshlang‘ich elastiklik moduli orasida bog‘liklikni ifolaydigan bir–necha empirik formulalar mavjud. Tabiiy

holda qotgan og‘ir betonlar uchun empirik formula quyidagi ko‘rinishga ega:
E_b  550000B /(270  B) (1.18)
Betonga issiqlik ta’sirida ishlov berilganda E_b miqdori 10 % ga, avtoklavda ishlov berilganda 25% ga kamayadi. G‘ovak to‘ldiruvchili betonlarda boshlang‘ich elastiklik moduli og‘ir betonlardagiga nisbatan1,5–2 marta kamdir.
Betonning siljish moduli quyidagi formuladan aniqlanadi

G_b  E_b /2(1 v)
(1.19).

Ko‘ndalang deformatsiya koeffitsienti v=0,2 bo‘lganda siljish moduli, tahminan 0,4E_b ga teng.

Siqilishdagi betonning oquvchanligi o‘lchovi S_b betondagi oquvchanlik deformatsiyasini aniqlash uchun qo‘llaniladi.

(1.15) ifodadan


S  ^{ pl} 
b _
 _pl  C_b_b
^ pl

 E

(1.20)

yoki
b e b

S  ^

(1.21)

E
b
b
bu erda:  – betonning oquvchanlik xarakteristikasi


_{ } ^ pl
<sub>e


</sub> 1   _.


Betonning oquvchanlik o‘lchovi betonning sinfi, kuchlanish darajasiga bog‘liq va vaqt bo‘yicha o‘zgaruvchandir.