Халқаро қишлоқ хўжалиги тараққиёти

Ҳосилдор мевали боғларни қатор орасига ишлов бериш. 
Интенсив боғни, айниқса симбағазда ўстирилувчи ҳосилдорлигини 

---

65 
65 
юқори бўлиши бу агротехник тадбирларни юқори савияда ўтказиш 
билан ва тупроқ унумдорлигини доим ошириб бориш билан боғлиқ.
Ўз навбатида дарахтга тўғри шакл бериш ва кесиш, тупроққа 
етарлича органик ўғитларни бериш, юқори савияда тупроққа ишлов 
бериш, ўсимликни ва унинг ҳосилини зарарли зараркунанда хашо-
рат ва касалликлардан ҳимоя қилиш ва вегетация даврида сифатли 
суғориш, бу асосий омиллардан ҳисобланади.
Пакана ва паст пайвандтагда ўстирилаётган боғларни, айниқса 
симбағазга олинганларини, қатор орасини майин ўтли ҳолда ушлаган 
мақсадга мувофиқдир. Бу усул кўпгина мамлакатларда қўлланиб ке-
линяпти ва республикамизда ҳам қўлланяпти. Бу тупроқ ҳароратини 
хаддан ташқари ошиб кетишидан сақлаб, унинг таркибидаги микро-
организмларнинг иш фаолиятини нормал ўтишига имкон беради.
Шу билан бир вақтда ўтлар ўзидан доим сув пуркатиб туриши 
ҳисобига (транспирация) боғни ичидаги намлик атрофдан юқорироқ 
бўлади. Бу эса мева дарахтини ривожига ижобий таъсир этади.
Боғ тўлиқ ёшга етгач қатор орасини қора шудгорда ҳам ушлаш 
мумкин. Чунки дарахтларни сояси кун ярмида қатор орасига тушиб, 
уни қизиб кетишидан асрайди. У ердаги микрорганизмларнинг иш 
фаолияти нормал шароитда ўтади. Қатор орасини қора шудгорда 
ушлашни афзалликларидан бири у тупроқдан сув парланишини ка-
майтириб, у ерда хашорат ва зараркунандаларни қишлашига ва ин 
қўйишига имкон бўлмайди.
Р.Р.Шредер номли ЎзБУваВ ИТИ тажрибасидан келиб чиққан 
ҳолда, пакана ва паст бўйли мевали боғларнинг қатор орасини кузда 
(бошқа даврда ҳам) шудгор қилишдан воз кечиш лозим Айниқса 
симбағазли боғларда, сўка билан бундай боғларда тупроққа иш-
лов берганда юза жойлашган илдизлар шикастланади. Симбағазли 
боғларда сўка дарахтни танасига яқин боради ва илдизларга кўпроқ 
шикаст етказади.
Кузда қилинадиган шудгорнинг ўрнини мевали дарахтлар қатор 
орасини 15-17 см чуқурликда культивация (чизель) қилиш ҳам 
босади. Фақат қатор орасига органик ўғитлар солинган йилларда 
уларни тупроқнинг пастки қатламига тушириш мақсадида 20-22 см
чуқурликда сўка билан ҳайдалади.

---

66 
66 
Эрта баҳорда боғларнинг қатор ораларидаги тупроқ етилиши би-
лан культивация қилинади ва ҳар бир сувдан сўнг бу жараён қайтариб 
турилади.
Узоқ вақт мевали боғларнинг қатор орасини қора шудгорда уш-
лашнинг салбий томонлари ҳам бор. Бунда тупроқни юза қатламида 
донадорлик ёқалаб тупроқ чангга айлана бошлайди ва тупроқни фи-
зикавий ҳолати ёмонлашади. 
Тупроқда ўтадиган нитрофикация жараёни сустлашади, 
тупроқдаги ўзлаштириладиган фосфор ва гумус миқдори камаяди. 
Шу билан бир вақтда тупроққа ўз вақтида ишлов берилмаса, айниқса 
тупроқ етилмаган даврда ишлов берилса, маълум чуқурликда сув ва 
ҳаво ўтмайдиган довон ҳосил бўлади. Бу тупроқни физикавий хусу-
сиятига ва дарахтни илдизини ривожига салбий таъсир этади.
Ёзнинг иссиқ кунларида қора шудгор бўлган ерларда тупроқнинг 
устки қатлами жудаям қизиб кетади (тупроқни юза қатлами +48-520С) 
ва боғдаги ҳавони нисбий намлиги жудаям пасайиб кетади (18-20%).
Қишдаги қахратон совуқларда бу тупроқлар нисбатан чуқурроқ 
музлайди, ўт қатлами бўлган ерларга нисбатан. Қияликда экилган 
мева боғларини қатор ораси қора шудгорда ушланганда, уларда 
тупроқ эррозияси бўлиб туради. Қалин қор қатлами тез эриганда, 
жала сифатида ёғингарчиликлар бўлганда, суғориш технологияла-
ри бузилганда, бу жараён юзага келганда тупроқнинг энг унумдор 
қатлами ювилиб кетади ва айрим ерларда илдиз очилиб қолишига 
олиб келиши мумкин.
Боғларни қатор орасини қора шудгорда ушлаш иқтисодий то-
мондан энг кўп маблағ талаб қиладиган усул ҳисобланади. Боғ қатор 
орасидаги тупроқни кўп маротаба ишлов беришга тўғри келади. Кўп 
миқдорда минерал ва органик ўғитлар солинади ва ҳоказо.
Биринчи йиллари ҳосилдорлик кескин ошиб боргани учун бу 
ҳаражатларни қоплайди. Бироқ кейинчалик мевани сифати кескин 
пасайиши натижасида, айниқса минерал ўғитларни кўп берган йил-
лари қора шудгор интенсив боғларга қўйилаётган талабга жавоб бер-
май қўяди.
Қатор ораси қора шудгорда ушланадиган мевали боғларни 
ҳосилдорлигини доим юқори савияда, сифатли ва мўл бўлиши учун 
пакана ва паст пайвандтагли мева боғлари қатор орасига доим юқори 
нормада органик ўғитлар бериб туриш лозим

---

67 
67 
Булар кўпгина хўжаликларда етишмаслигини ҳисобга олган 
ҳолда у ерларда боғларни орасига сидерат экинларини тавсия этиш 
мумкин. Бунда органик ўғитга бўлган талаб қисман қониқтирилади. 
Сидерат экинларини шундай танлаш лозимки, улар тупроқни азот 
билан бойитиб туриши лозим ва қисқа муддатда ер устки массасини 
иложи борича кўпроқ бериш лозим Бу мақсадда асосан данакли но-
хот тулари ишлатилади.
Сидерат ўсимликлар асосан кузда, сентябрь ойининг иккинчи яр-
мида экилади. Қиш иссиқ келса, уларнинг ўсиши давом этади. Лекин 
ўсиш энергиясининг энг кўп даври баҳорга тўғри келади. Бу даврда 
кўк массанинг энг кўп қисми шаклланади. Уруғни яхши тайёрлан-
ган тупроққа экиш лозим Эккандан сўнг жўяклар олиниб, яхшилаб 
суғорилади.
Сидерат ўтлар одатда гуллаш даврида, май ойининг бошида хай-
даб, тупроққа аралаштириб ташланади. Хайдашни осонлаштириш 
мақсадида сидератларни ўт майдалагичда майдалаб ташласа яхши 
бўлади. Уларни тупроқ билан аралашиб кетиши ҳам яхшиланади.
Мевали боғларни суғориш учун сув етарли бўлган ерларда, шу 
жумладан ер ости суви яқин бўлган ерларда, пакана бўйли пайванд-
тагга уланган дарахтларни (айниқса паст ва ўрта бўйли пайвандтагга 
уланган) мева боғларини, қатор орасига, Ўзбекистон шароитида чим 
чиринди тизимини қўллаш яхши натижа беради.
Шу мақсадда боғ барпо қилингандан сўнг 4-5 йили қатор орасига 
кўп йиллик бошоқли ва дуккакли ўтлар экилади (бедадан ташкари). 
Уларни ёз давомида бўйи 12-15 см бўлганда доим ўриб турилади. 
Ўрилган ўтлар боғларни қатор орасида мульча сифатида қолдирилади. 
Бу ўз навбатида чириб, тупроқдаги чиринди миқдорини ошишига ёр-
дам беради.
Бу ўтлардан 2-3 йил фойдаланилади, сўнг 18-20 см чуқурликда 
сўка билан хайдаб ташланади. 2-3 йилдан сўнг қатор ораларига янги-
дан, лозим топилган ўт мажмуасини экиб, тизим қайтарилади.
Ўт чиринди тизимини ҳосил қилишда, бошоқли кўп йиллик ил-
дизлари юзароқ жойлашадиган ўтлардан фойдаланиш лозим Бу-
ларга қуйидаги ўтлар киради : райграс, мятлик луговой, овсянница 
луговая, тимофеевка луговая. Уларни бир гектар майдонга экилиш 

---

68 
68 
нормаси тегишли равишда қуйидагича : 8-10, 12-14, 10-12, 8-10 кг. 
Экишдан олдин тупроқни яхшилаб тайёрлаш лозим ва шу бароба-
ринда минерал ўғитлар билан ўғитлаш зарур.
Экиш эрта кузда ёки баҳорда амалга оширилади. Уруғлар чуқур 
кўмилмайди. Экилгандан сўнг бороланади ва суғориш учун жуя-
клар олинади. Ўт чиринди тизими қўлланилганда боғлар кўпроқ 
суғоришни талаб этади ва ўғитни ҳам кўпроқ талаб этади.
Чет элдаги боғбонлар мевали боғларнинг қатор ораларини та-
бии ўтлар билан чиринди ўтлоқ тизимни тавсия этишади. Бу албатта 
иқтисодий жиҳатдан анча арзон. Лекин биз яна омилга аҳамият бе-
ришимиз зарур. Уларни тупроғида чиринди миқдори бизларникига 
қараганда анча кўп (бизларда 0,8-1,2% бўлса, уларда 4-6, хаттоки 
10%гача боради). Шунинг учун ҳам ер устидаги ўтни озгина ҳажми 
ҳам тупроқ унумдорлигини (гумус миқдорини) керакли даражада 
сақлаш имконини беради.
Бу усулларни қўлланимизда мевали боғларнинг қатор ораси-
га ишлов бериш учун сарф бўладиган ҳаражатимиз қора шудгорли 
боғларга нисбатан 2-2,5 баробар кам бўлади. Энг асосийси мевали 
дарахтларни илдиз системаси деярли шикастланмайди.
Шу борада яна шуниям айтиш лозимки, иложи борича боғларни 
орасига техникани, айниқса ғилдираклиларни камроқ киргизишга 
ҳаракат қилиш лозим, айниқса қатор орасидаги тупроқ ишловга етил-
маган бўлса. Чунки ҳар бир техника қатор орадаги тупроқни маълум 
тарзда зичлаштиради ва илдиз системасини иш фаолиятига қаттиқ 
салбий таъсир этади. Айниқса, қатор орасидаги тупроқнинг намлиги 
юқори бўлса.