Hamidulla Dadaboyev

Beshinchi mavzu: Qadimgi turkiy til, eski turkiy til va eski 
o‘zbek adabiy tili terminologiyasi 
Reja: 
1. Qadimgi turkiy til terminologiyasining mavzuiy guruhlari. 
2.Eski o‘zbek tili terminologiyasining hosil bo‘lish yo‘llari. 
3.O‘zbek tili terminologiyasining boyish manbalari. 
Asosiy tushunchalar: adabiy til, til xususiyatlari, so‘zboylik, runik 
bitiktoshlar, ijtimoiy-siyosiy terminlar, soliq va boj terminlari,tibbiy 
terminlar, 
ekstralingvistik 
omillar, 
terminlarning 
yasalishi, 
o‘zlashmalar,eski o‘zbek adabiy tili, zoonimlar, anatomik terminlar, 
astroponimlar.
 
Turkiy yozma-adabiy tilning dastlabki namunalari sirasiga kirmish 
qadimgi run bitiklari, shubhasiz, turkiy xalqlar ajdodlariga xos yuqori 
darajada shakllangan lisoniy madaniyatidan darak beruvchi manba vazifasini 
o‘taydi. Qadimgi turkiy tilning fonetik-fonologik, morfem-morfologik, 
leksik-semantik va sintaktik xususiyatlari O‘rxun-Yenisey(Enasoy) tosh 
bitiklari va epitafiyalarida o‘z ifodasini topgan. Runik obidalar janr nuqtai 
nazaridan olti guruhga taqsimlanadi: 
tarixiy–biografik bitiklar: Kultegin, Mo‘g‘ilon (Bilga qag‘an), 
Kulichur, To‘nyuquq, O‘ngin, Selenga, Sujun, Qorabalg‘asun bitiktoshlari; 

---

32
epitafik bitiklar: Yenisey, Talas, Tuva, Xaqosiya qabr toshlari;
qoyalar,toshlar va qurilishlardagi (Xo‘yto‘-Temir) bitiklar; 
diniy matnlar: folkitobi “Folnoma”; 
Turfondan topilgan yuridik/huquqiy hujjatlar
;
Maishiy narsa-buyumlardagi bitiklar. 
Runik bitiklar va ilk eski turkiy til obidalari leksikasi tarkibida bir 
qancha terminologik tizimlarning mavjudligini turkiyshunoslikda olib 
borilgan izlanish va maxsus tadqiqotlar tasdiqlagan. Xususan, qo‘yidagi 
mavzui guruhlarga oid terminologik tizimlar bitiklar matnida faol 
qo‘llangan: 
Ijtimoiy-siyosiy terminlar tizimi – qağan “Oliy hukmdor, xoqon”, 
tegin “taxt vorisi, xonzoda”, šad “Turk va Uyg‘ur xoqonligida oliy harbiy-
ma’muriy unvon”, yabğu “G‘arbiy turk xoqonligi hukmdori”, qatun “ 
malika”, tudun “nazoratchi”, tutuq “viloyatning harbiy hukmdori”, tarqan “ 
hokim”, beg “bek, boshliq”, eltäbär “azlarning sarkardasi”, sabčï “elchi”, 
yolčï “boshliq”, bağa (sug‘d)“unvon, lavozim”, ïšbara (sanskrit) “unvon, 
mansab” va h.k. 
Harbiy terminlar – kőrűg “ayg‘oqchi, josus”, ayğučï “harbiy 
maslahatchi”, sűbašï “sarkarda, lashkarboshi”, yerči “yo‘l ko‘rsatuvchi, 
qulavuz”, sűƞűš 
 
“jang, urush”, sűƞűg
 
“nayza”, sű “lashkar, qo‘shin”, 
buyruq/buyuruq “farmonbardor”, qïšlaq “qish mavsumi uchun mo‘ljallangan 
lashkargoh, lager”, qurğan “qo‘rg‘on, istehkom”, barğu “o‘lja”, tegiš 
“jang”, kedim “sovut; yopinchiq”, yelmä “g‘oratgar askariy guruh”, bulun 
“bandi, tutqun”, asir (ar.) “tutqun, asir” va h.k. 
Savdo-sotiq, moliya bilan bog‘liq tushunchalarni ifodalovchi 
istilohlar: arqïš “savdo-sotiq karvoni”, sat- “sotmoq”, satïğ “savdo-sotiq”, 
satïğčï “tojir, savdogar”, berim alïm “qarz”, alïm berim “qarz”, otağ “qarz”, 
otağčï “qarzdor”, ribat “rabot, karvonsaroy”, bergűči “sudxo‘r, qarz 
beruvchi”, baqïr “pul birligi; mis tanga”, dinar “dinor (oltin tanga) va h.k. 
Soliq va boj terminlari tizimi – berim “to‘lov”, qabïn “tayyor 
mahsulot bilan to‘lanadigan soliq turi”, qubčïr “davlat tomonidan 
fuqarolardan undiriladigan jon solig‘i”, rabjat “qullardan undiriladigan 
soliq”va h.k. 
Zoonimlar – buğra “ erkak tuya”, arslan “arslon, sher”, at “ot”, ud 
“qoramol (buqa yoki sigir), qağatïr “xo‘kiz”, bőri “bo‘ri”, bars “yo‘lbars”,