Hamidulla Dadaboyev
Download 0.91 Mb. Pdf ko'rish
|
h.dadaboev o‘zbek terminologiyasi
bitkachi
(pisets, pisar)(DTS,10), ayg‘uchi (sovetnik)(DTS,28), alimchi (zaimodavets, kreditor) (DTS,35), altunchi (zolotix del master)(DTS,40) singari juda ko‘p terminlar qo‘llangan. Mahmud Zamaxshariy qalamiga mansub “Muqaddimat ul-adab” lug‘atida bu qo‘shimcha ishtirokida yasalgan, turli kasb va hunar egalarini anglatuvchi yigirmadan ortiq nomlar qayd etilgan: paxsachi (vozvodyashiy glinobitniye steni), yag‘chi (maslodel), chag‘irchi (vinodel), bichaqchi (nojovnik) va h.k.( Dadabayev 1990; 80). O‘zbek adabiy tilining asoschisi Alisher Navoiy “Muhokamat ul- lug‘atayn” asarida –chi affiksining vazifasiga alohida diqqat qaratgan holda, uning qurchi, xizanachi, yarag‘chi, chavganchi, nayzachi, shukurchi, yurtchi, shilanchi, axtachi, qushchi, barschi, qoruqchi, tamg‘achi, jibachi, yorg‘achi, halvachi, kemachi, qoychi singari turfa mansab va rutbalarni ifodalashdagi faolligini ta’kidlaydi. Alisher Navoiyning yozishicha, qazchi, quvchi, turnachi, kiyikchi, tavushqanchi kabi qush ovi bilan bog‘liq ko‘pgina terminlar ham –chi affiksi ko‘magida yasalgan (Alisher Navoiy 1967;116-117). Ilmiy-texnikaviy inqilob davrida, globallashuv, internet va kompyuterlashtirish asrida –chi affiksli modelning so‘z yasash imkoniyatlari va doirasi bir necha barobar oshib ketdi. Ushbu modelning so‘z yasashdagi vazifasi o‘zbek tilining terminologik so‘z yasalish meyorlarida ham yaqqol namoyon bo‘ladi. -chi bilan yasalgan otlarning ma’noviy o‘ziga xosliklari u qo‘shilayotgan o‘zakka hamda uning o‘ziga tegishli bo‘lgan xususiyatlar ta’sirida shakllanadi. -chi affiksli ot – terminlar semantik strukturasiga ko‘ra bir qancha guruhlarga bo‘linadi. 1. Biron bir kasb-hunar, mutaxassislik bilan shug‘ullanuvchi 56 subyekt nomini ifodalovchi terminlar: traktorchi, sportchi, vositachi, neftchi, kabelchi, elektrchi, ekskavatorchi, hisobchi, soliqchi, uchuvchi, to‘quvchi va h.k. Umumiy hodisalar hamda kasb-hunar, mutaxassislik terminlari qatori ularning o‘z terminologiyasiga ega bo‘lgan turli soha va yo‘nalishlari ham mavjuddir. –chi affiksi kasb-hunar, mutaxassisliklarning umumiy ma’nosini bildiruvchi so‘zlarga qo‘shilib, ushbu kasb-hunar va mutaxassisliklarga taalluqli ot-terminlarni yasaydi: xizmatchi, tilchi, jangchi, chorvachi va h.k.; muayyan kasb-hunar, mutaxassislikning aniq sohasida band bo‘lgan shaxsni anglatuvchi ot-terminlarni hosil qiladi: tankchi, avtomatchi, dozimetrchi, zenitchi, pontonchi, karatechi, gimnastikachi, voleybolchi, bo‘yoqchi, betonchi, montajchi, payvandchi, g‘ijjakchi, skripkachi, rubobchi, nog‘orachi, dasturchi, raketachi (tex.) va h.k. -chi affiksli model kasb-hunar, faoliyatning aniq sohasini ifodalovchi nomlardan rang-barang mazmun-ma’noli otlarni yuzaga chiqaradi. Chunonchi: a) qandaydir narsa-predmet, buyum, ashyo yaratuvchi subyekt nomini bildiruvchi terminlar yasaydi: taqachi, gilamchi, domnachi, muqovachi, beshikchi, tanburchi, dutorchi va h.k.; b) ayni kasb, hunar, mutaxassislik bilan shug‘ullanuvchi shaxs nomini anglatuvchi terminlarni hosil qiladi: ayg‘oqchi, qo‘poruvchi, ixtirochi, arendachi, auksionchi, surushtiruvchi, taftishchi, sinovchi va h.k.; v) muayyan kasb-hunar sohasida qo‘llanuvchi asbob-uskuna, jihoz, buyum, texnika vositalari nomlaridan ushbu texnika vositalarini boshqaruvchi shaxslar otini yasaydi: mototsiklchi, kombaynchi, buldozerchi, to‘pchi, granatamyotchi, mashinachi (tikuvchi), greyderchi, ekskavatorchi, Download 0.91 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling