Hamkorlik masalalari” mavzusidagi Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari

WORD MEANING AS A PSYCHOLINGUISTIC SIGN OF SPEECH 
Xayriniso Ma’mirova
*
 
 
Annotation. The article presents general and analytical information related to language 
acquisition in the field of psycholinguistics. The article was prepared mainly on the basis of 
three plans. First, the levels of mastering the meaning of words in language acquisition in the 
world experience; secondly, the bilateral semantic structure of words in the language system; 
thirdly, stages such as connection of word meanings to a certain network in the linguistic mind 
of a learner of a certain language and manifestation of word meanings as psycholinguistic signs 
in these stages are highlighted. 
Key words: psycholinguistics, mental lexicon, subjective meaning, speech, language 
acquisition, thesaurus, verbal-semantic level. 
 
Muloqotni amalga oshirish jarayonida og‘zaki iboralardan tashqari, his-tuyg‘ular, imo-
ishoralar va yuz ifodalaridan iborat tana harakatlaridan ham foydalanamiz. Yashashning nisbatan 
mukammal darajasiga erishish uchun inson, albatta, atrofidagilar bilan muloqot qila olishi, ichki 
kechinmalarinini yetarlicha anglab yetkaza olishi va yangi axborot qabul qilishi kabi hayotiy 
omillar bilan bilan ta’minlanishi kerak. Muloqot har doim shaxsni shakllantiradigan va insonlar 
o‘rtasidagi axborot almashinuvini ta’minlovchi kontekst sifatida muhim jarayondir. 
So‘z ma’nosi va uning nutqda reallashuvi murakkab jarayon bo‘lib bu haqda bitta maqola 
orqali to‘liq axborot berish bir muncha murakkab masala. Shu sababdan ushbu maqolamda so‘z 
ma’nosini nutqning psixolingvistik belgisi ekanligi haqidagi ayrim bilimlarimni uchta bosqichli 
yo‘nalishda ko‘rsatishga harakat qildim. 
1. Dunyo tilshunosligi tajribasidan olingan shaxs lisoniy bazasining darajalanishida 
so‘zning ma’nosi; 
2. So‘zning semantik ikkiyoqlama tuzilishi; 
3. Til o‘zlashtiruvchining lisoniy ongida so‘z ma’nolarining subyektiv barqororlashuvi. 
Bugungi kunda tilshunoslikning zamonaviy sohalarida tilshunoslar bilan bir qatorda 
psixologlar va nevrologlar ham shaxs ustida tadqiqotlar olib bormoqda. Bunday konseptsion 
jarayon ingliz va rus tilshunosligida bir muncha to‘liq va tizimli asoslanib kelinmoqda. 
Jumladan, rus tilshunoslari “lingvistik shaxs” birikmasiga mujassamlashgan tushuncha orqali 
psixolingvistika jarayonlarning ichki va tashqi, strukturaviy va lingvistik murakkablik darajalari, 
lingvistik maqsad yo‘nalishlari va boshqa murakkab lingvistik voqeliklarni aks ettirishda 
foydalanishmoqda. Shunday tilshunoslardan biri, V.N.Karasik [V.N.Karasik,1994:2-4], 
“lingvistik shaxs”ni leksik tizimda mustahkamlangan, ma’lum bir milliy-ma’daniy doiradagi, 
asosan, bir tilde so‘zlashuvchining prototipi, mental leksikondagi lug‘at semantikasining 
identiketi, dunyoqarashlar, qadriyatlar va lug‘atdagi so‘zlar ma’nosida aks ettirilgan xatti-
harakatlarga reaksiyasi o‘xshashligi bilan belgilanadi. S.G.Vorkachev (2001, 71boshqa 
tilshunoslardan farqli ravishda “etnosemantik shaxs” [S.G.Vorkachev,2001:71], tushunchasini 
ajratib ko‘rsatadi. Bu tushunchaga oydinlik kiritadigan bo‘lsak, bunda- kommunikativ shaxs 
tushunchasi subyektni ifodalaydi, unda shaxsning xarakteri ochiladi va u o‘z o‘rnida 
muloqotning ishtirokchisi ham bo‘ladi.
Tilshunos olimlarning psixolingvistikaga oid ishlarida muloqot ishtirokchisi bo‘lgan 
“lingvistik shaxs”ning tildan foydalanishda (nutq jarayonida) gi lisoniy bazasini modelllar 
asosida darajalab chiqishgan. Quyida “lingvistik shaxs”ning nutq jarayonidagi lisoniy baza 
darajalari bilan tanishib chiqamiz: 
1. 
Leksika – og‘zaki-semantik daraja. Buni aks ettiruvchi daraja deb ham nomlasak 
bo‘ladi. Bu daraja tilning leksik va grammatik fondiga egalik qilishini ko‘ramiz. 
*
Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o`zbek tili va adabiyoti universiteti Lingvistika(o`zbek tili) 
mutaxassisligi II kurs magistranti, [e-mail] 

---

256 
2. Tezaurus – lingvokognitiv daraja. Bu daraja “lingvistik shaxs” lisoniy bazasidagi dunyo 
tasviri darajasi. Lingvokognitiv darajada til rivojlanishi uchun kognitiv rivojlanish bilan birga 
shaxsning aql-zakovati ham bir xil tezlikda rivojlanishi kerakligini isbotlaydigan tizim 
hisoblanadi. Agarda shaxning kognitiv bilimi bilimi bilan aqliy rivojlanishi o‘zaro tenglikda 
rivojlansa, dunyoni anglash, olamdagi predmetlarni nomlash, so‘zlarning ma’nolarini to‘g‘ri 
o‘zlashtirish, ulardan nutq jarayonida to‘g‘ri foydalana olish kabi muhim psixolingvistik 
jarayonlarda kamchiliklar kuzatilmaydi.
3. Pragmatik – motivatsion daraja. Bu tizimda shaxsning maqsadi, motivi va uni 
boshqaradigan rollari kommunikatsiyaning tipik elementlari hisoblanadi.
Yuqoridagi darajalar so‘z ma’nosining nutq jarayonidagi o‘rnini va shakllarini aniqlashda 
ko'maklashadi.Masalan, og‘zaki-semantik darajada shaxs ongi, odatda, sterotipli birikmalarni 
qabul qiladi. Va o‘z o‘rnida har bir lingvistik shaxs ma’lum nutq jarayonida so‘z ma’nosidan 
foydalanishda lingvokognitiv darajadan boshlab, individual tanlash imkoniyatigacha mavjud. Bir 
konseptsiyaning boshqasiga nisbatan shaxsiy afzalligi nutqning motiv maqsadi, shaxsning ruhiy 
holati va ehtiyojlaridan kelib chiqib o‘zgarib boradi. Bu o‘rinda shuni aytishimiz mumkinki, real 
shaxs ichida lingvistik shaxs yashaydi. Lingvistik shaxs real shaxsning turli hayot 
pozitsiyalaridagi his-tuyg‘ularini ilfodolovchi so‘zlarning ma’nolarini ochib beradi. Ammo 
bugungi kunda yuqoridagi darajalarda so‘z ma’nolarining o‘zlashtirilishi bilan bog‘liq ilmiy 
dunyoqarash yetarliucha o‘rganilmagan va tajribalar ham deyarli uchramaydi. 
So‘z tilning asosiy elemanti bo‘lishi bilan bir qatorda uning muhim belgisi hamdir. So‘z 
obyektlar o‘rtasidagi munosabatlarni, obyektlarning harakatini va xususiyatlarini ifodalab, 
bizning dunyo haqidagi kognitiv bilimlarimizni kodlab beradi.
Va bu uning asosiy vazifasi hisoblanadi. Yuqoridagi sanab o‘tilgan vazifalarni bajarishda 
so‘zning semantik tuzilishi muhim rol o‘ynaydi.
So‘zning semantik jihatini va uning ikki tomonlama tuzilishini L.S.Vigotskiy, 
A.R.Luriya, A.A.Leontiyev, O.S.Vinogradova kabi psixolingvist olimlar chuqur tadqiq qilishgan.
Zamonaviy psixoligiya va tilshunoslik sohalarida so‘zlarning ma’nolari shaxsning amaliy 
va ijtimoiy faoliyatida foydalaniladigan predmetlar mazmuning umumlashtirilgan va shaxsiy 
ongda barqaror aks etishi bilan ta’riflanadi. 
So‘z ma’nosi – jamiyatning tarixiy taraqqiyoti jarayonida obyektiv shakllangan 
kategoriyadir. [Глухов, 2005:315]. 
So‘zning semantik tuzililishi murakkab. Bu semantik tarkibiy qism so‘zning vazifalari 
bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan ikki darajani o‘z ichiga oladi:
“So‘zning subyektiv bog‘liqligi” darajasi; [Выготский, 1934:63]. 
1. So‘zning aniq bir belgilangan obyektni “haqiqiy ma’nosi”ni umumlashtirib nomlash 
darajasi. 
Vigotskiynig fikriga ko‘ra so‘z har doim obyektning harakati va sifatiga ishora qiladi. Va 
shu ishoraviy darajasi orqali predmetning o‘rnini bosishi va uning vakili sifatida qo‘llanilishi 
nazarda tutiladi. Va bu so‘zning subyektiv bog‘liqligidir. 
So‘zning asl ma’nosi ham ko‘p o‘lchovlidir. Va bu o‘lchovlar o‘zaro bog‘liq bo‘lgan 
uchta komponentdan tashkil topgan. Qisqaroq qilib aytganda so‘z ma’nosining ikkinchi dajarasi 
bu uning biz bilgan Grammatik ma’no dajarasi hisoblanadi, ammo uni nutqiy faoliyatdagi 
psixolingvistik tadqiqi strukturaviy tilshunoslik tadqiqidan birozgina farq qiladi. 
Masalan, “uvoq” so‘zi subyektiv bog‘liqlik jihatdan o‘zi ishora qilib kelayotgan tegishli 
predmetni bevosita ko‘rsatib kelish bilan birga shaxsning lisonida assotsativ tarzda “non”, 
“tandir”, “dasturxon” va shunga o‘xshash bir semantik maydonni yuzaga keltiruvchi to‘plamni 
hosil qiladi va bu holat nutqiy jarayondagina o‘z aksini topadi. 
“Uvoq” so‘zini ikkinchi tasnifdagi darajaga ko‘ra tahlil qilganimizda esa, nutqiy faoliyatda 
bu so‘zdan foydalanilganda oziq-ovqat turlari to‘plamini mentalniy leksikonimizda 
qo‘zg‘alishiga stimul vazifasini bajarib, katta foizda narsa-predmet otlari grammatik maydoniga 
birlashadi. So‘z birlik sonda bo‘lganligi bois bizdagi assotsativ maydon a’zolari ham birlik 
shaklga ega bo‘ladi va “uvoq” so‘zi eshitilganda har bir shaxsning ilmiy ongida qanday? yoki 

---

257 
qachon?, degan so‘roq emas, nima?, degan so‘roq shakl paydo bo‘ladi. 
Demak, so‘z va uning ma’nolari yuqoridagi ikki komponent orqali nutqimizda o‘zini 
namoyon etadi. Ya’ni bir tomondan obyetni nomlaydi, uning o‘rnini bosadi, undagi muhim 
xususiyatlarni ajratib ko‘rsatadi. Ikkinchi tomondan esa, u obyektni ma’lum bog‘lanishlar 
tizimi(turkum)ga kiritadi va tahlil qiladi. 
Til o‘zlashtirish jarayoni haqida kichik bir maqolaning tarkibiy qismida to‘liq ma’lumot 
berishning imkoni yo‘q, albatta. Shunday bo‘lsa ham so‘zning ma’nolari o‘zlashtirilishi bilan 
bog‘liq ayrim faktlar bilan tanishtirishga harakat qilaman. Nemis mutaxassisi Henriksenning so‘z 
ma’nosini o‘zlashtirilishiga oid mashhur modeli mavjud. Unga ko‘ra so‘z ma’nosini 
o‘zlashtirilishi 3 bosqichli modelni o‘z ichiga oladi:
1. Birinchi boshqichda yangi o‘zlashtirilayotgan so‘zning ma’nosi yuzaki tarzada qabul 
qilinadi va bu “qo‘pol” o‘zlashtirish deyiladi. 
2. Ikkinchi bosqichda so‘z o‘zlashtirishdan bilish darajasiga ko‘tariladi va ong uchun 
“begonalik” dan qutiladi. 
3. Uchinchi bosqichda so‘z shaxsning mental leksikonida ma’lum tarmoqqa ulanadi va 
ayrim so‘zlar bilan bog‘lanadi. Va shu bosqichda so‘zlarning ma’nolari subyektiv 
barqarorlashadi.
Yuqoridagi bosqichlarni isbotlash uchun Germaniyada psixolingvistik tajriba o‘tkazilgan. 
Unga ko‘ra, 3 va 4 yoshli bolalardan 14 nafari tanlab olingan va bu bolalarning hech biri zaytun 
yyogi va uning rangi haqidagi lisoniy tafakkurga ega bo‘lmagan. Tadqiqotchi tomonidan zaytun 
yog‘ining rangi uchun “xrom” so‘zi o‘ylab topilgan. Bu so‘zni birinchi marta bolalar 
eshitishganida, bir nechta bolalar so‘zni takrorlashga harakat qilishadi. Bir haftadan so‘ng 
tushunish testi o‘tkaziladi. Tastda bolalarda 6 ta rangli qog‘ozlar bilan birga zaytun ham 
ko‘rsatiladi. “Xrom” so‘zi zaytun uchun 9 ta bola tomonidan aytilgan. 6 haftadan keyin 
bolalarning 8 nafari “xrom” so‘zini eslay olishmadi. 18 hafta davomida yangi so‘z bilan bog‘lab 
bolalar nutqida qo‘shimcha ishlar olib borilgandan keyingina 100 foiz bolalar “xrom so‘zini 
nutqida mustaqil qo‘llay boshlashdi. 
Xulosa qilib aytganda, so‘z ma’nosining murakkab tarkibi nutqiy faoliyatda o‘zini turli 
tomonlama namoyon qiladi va bu jaryonda o‘zini psixolingvistik belgi sifatida akslantiradi. Til 
sistemasidagi har bir so‘zning “lisoniy shaxs” Muloqotida o‘zlashtirilishi va qayta jonlanishi shu 
til egalarining qadriyat va milliy dunyoqarashini, til boyligini, olam haqidagi kognitiv bilimlarini 
umumlashtirishga yordam beradi.