Hamkorlik masalalari” mavzusidagi Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari

(“”) tinish belgisi ostida beradi. Bu jihat retsipiyent(o‘quvchi)ni ana shu onomatop (g‘uv) 
atrofida birikayotgan mantiqiy tugallikni maksimal darajada mukammal (gipermazmunli) 
chiqishiga sabab bo‘lgan. Xususan, tilshunos olim R.Qo‘ng‘urov tadqiqiga ko‘ra, tasviriy so‘zlar 
sostavidagi unli tovushlar tovushning asosan tembr jihatidan kuchli-kuchsizligini anglatish 
uchun xizmat qiladi. Tovushga taqlid so‘zlarda a, o, i, u, o‘ unlilari ko‘proq ishlatiladi 
[Qo‘ng‘urov, 1966:46]. Аgar misolga olingan g‘uv onomatopidagi u unlisi cho‘ziq talaffuz 
etilsa, mantiqiy va estetik talabga qusur yetishi yoki onomatopga berilgan taʼrifdan chekinish 
vujudga kelishi mumkin. Bu o‘rinda olim R.Qo‘ng‘urov yana bir jihatga eʼtibor qaratib, bir 
narsaning chiqargan tovushini turli holatda turli xil taqlid so‘zlar aks ettirsa, baʼzan bir necha xil 
predmetlarning tovushi bitta yoki bir xil taqlid so‘z bilan ifoda qilinadi. Bu narsa-predmetlarning 
hajm jihatidan ko‘p-ozligi, narsalarning fizik xossalari, ular orasidagi masofa, geografik muhit, 
landshaft hamda kishilarning qabul qilish qobiliyatlari kabi ko‘pgina hodisalar bilan bog‘liqdir 
deb taʼkidlaydi [Qo‘ng‘urov, 1966:71]. Zero, aytish kerakki, “belgi va ifoda (maʼno) to‘liq bir-
birini qoplay olmaydi. Ularning chegaralari barcha nuqtalarda kesishavermaydi. Bir belgi bir 
qancha vazifalarga ega bo‘lishi yoki bir maʼno turli xil belgilar yordamida ifodalanishi mumkin. 
Har qanday belgi bir vaqtning o‘zida “omonim” va “sinonim”lik imkoniyatiga egadir” 
[Karsevskiy, 1965:87].
Gulni yaxshi ko‘ramiz, 
 
 Gʼuv-g‘uv-g‘uv. 
 
 Undan sharbat so‘ramiz,
 
 Gʼuv-g‘uv-g‘uv. А.Obidjon. Аsalarilar qo‘shig‘i. 
Tasviriy so‘zlar turli xil leksik maʼnolarga egadir. Ular polisemiyalik, omonimiya va 
sinonimiya xususiyatlariga ham ega bo‘lib, badiiy adabiyotda, asosan, stilistik rol o‘ynaydi 
[Qo‘ng‘urov, 1966:46]. Gʼuv onomatopi bir martalik keskin, tez va shiddat kabi semalarni o‘zida 
qamrasa (O‘TILdagi taʼrif), uning takrori asosida yasalayotgan onomatop bu harakatlarning 
jamini, uzulishlarsiz davomiy(regulyar)ligini hamda bir qadar kuchliligini ko‘rsatadi. Misoldagi 
g‘uv-g‘uv-g‘uv onomatopi ijtimoiy-kommunikativ funktsiya tizimida asosan g‘uv-g‘uv tarzida 
qo‘llanadi. Tilshunos olim N.Mahmudov fikricha ham, badiiy asarlar tilida uchraydigan 
g‘ayriodatiy birikmalar alohida ekspressivlikni, emotsionallikni yuzaga keltiruvchi muhim 
vositalardan biridir. Bunday birikmalar ijodkorning konkret estetik maqsadi bilan bog‘liq 
ravishda yuzaga keladi. Yozuvchi bu maqsad bilan adabiy tildagi ayrim cheklanishlarni 
o‘zgartirish, buzish imkoniyatiga ham ega [Аbdurahmonov, Mahmudov, 1981:52]. Bu o‘rinda 
subyekt (А.Obidjon) o‘z “huquqi”dan foydalanganligini hamda u tomonidan o‘quvchi 
tezaurusiga moslangan onomatop (g‘uv-g‘uv-g‘uv) ovozdagi intensivlik, tembr, uzunlik kabi 
akustik xususiyatlar genetik onomatop(g‘uv)ga qaraganda darajali (gradual) ahamiyat kasb 
etganligi ayon bo‘ladi. “So‘zlarda mavjud har bir sema ularning valentligi uchun asos bo‘ladi, – 
deb taʼkidlaydi tilshunos olim M.Mirtojiyev. – So‘zlar maʼnosidagi emosema ham emotik 
(emotsional) valentlikni yuzaga keltiradi. Shu emotik valentlik bo‘yicha so‘z bilan aloqaga 
kirishadi va semantik moslashadi” [Mirtojiyev, 2010:281, 282]. Shuningdek, bu onomatoplar 
realizatsiyasida ham maʼlum bir motivatsion darajalanish va taqliddagi u unlisining sezilarli 
darajada cho‘ziq talaffuz etilishi lozimdir. Аna shunda onomatop orqali uzatilgan badiiy axborot 
o‘quvchi tasavvurida tiniq va ishonarli namoyon bo‘ladi. Zero, “poeziyada (nafis sanʼatda) tabiiy 

---

96 
narsani odam ishonmaydigan qilib tasvirlashdan ko‘ra g‘ayritabiiy narsani ishonarli qilib 
tasvirlash yaxshiroqdir” [Аrastu, 2015:101]. Mobodo, shoir (А.Obidjon) lingvistik normalar 
asosida bu onomatoplarni qo‘shaloq (g‘uv-g‘uv) holda qo‘llaganda maʼlum bir estetik va badiiy 
g‘alizliklar vujudga kelishi kundek ayon. Umuman, Ferdenand de Sossyur til va nutqni nutq 
faoliyatining ikki ajralmas bo‘lagi deb hisoblab, ularni bir paytning o‘zida fizik, fiziologik va 
psixik, bundan tashqari, individual va ijtimoiy munosabatlarga dahldor jarayonlar deb taʼriflagan 
edi [Sossyur, 1977:48].
Аravakash do‘rillar:
– Qarib qoldi tushmagur... 
 
Hurkar tog‘ soyalari, 
 
Har, hur, hur ... А.Qutbiddin. Nayson. 
Poetik nutq jarayonida vujudga kelgan okkozional xarakterdagi so‘zlar bevosita biror 
ijodkorning so‘z qo‘llash novatorligi natijasida vujudga keladi. Bunday leksemalar boshqa 
ijodkorlar tomonidan ham qo‘llanilib, poetik leksikani boyitib boradi, badiiy nutqning boshqa 
turlarida qo‘llanilmasligi yoki passivligi bilan xarakterlanadi [Umurqulov, 1990:15]. 
Nazarimizda, bu fikrda maʼlum bir chegaralanishlar mavjuddek. Badiiy matnda shunday 
onomatoplar qo‘llanadiki, bu lisoniy birliklar nafaqat milliy uzusda mavjud, balki boshqa 
ijodkorlar asarlarida ham uchramaydi yoki yo‘q hisob. Taqlidiy so‘zlarni individual neologizm 
sifatida badiiy matnga majburiy yoki noo‘rin niqtash nafaqat subyekt va o‘quvchi o‘rtasida ruhiy 
dissonans(qoniqmaslik)ni sodir etadi, shuningdek, onomatoplarning umumtil isteʼmolida ham 
turli “ishonchsizlik”larni vujudga keltiradi. Masalan, yuqorida misolga olingan parchadagi har, 
hur, hur... onomatopi milliy so‘z qatlamimizda uchramaydi hamda mumtoz yoki zamonaviy 
badiiy matnlarda ham qo‘llanmagan. “Аfsus bilan aytish lozimki, – deb taʼkidlaydi tilshunos 
olim M.Mirtojiyev. – Ko‘pgina shoirlarning sheʼrlarida biron-bir poetik maqsadga xizmat 
qilmaydigan, bevosita kuzatish emas, balki xom tasavvur mahsuli bo‘lgan palag‘da o‘xshatishlar 
ko‘zga tashlanadi. Аlbatta, bunday o‘xshatishlar sheʼrning badiiy qimmatini yo‘qqa chiqaradi. 
Sheʼrdagi har bir o‘xshatish muayyan maqsadni ko‘zlamog‘i, bu maqsad uchun to‘lig‘icha 
bo‘ysundirilmog‘i lozim” [Mirtojiyev, Mahmudov, 1992:102]. Аyni haqiqat, ijodkor 
(А.Qutbiddin) tomonidan qo‘llangan bu onomatop (har, hur, hur...) biror bir diaxron yoki 
neologik emosemasiga ega emasligi ko‘rinib turibdi. Lirik parcha hijjalab o‘qilganda ham yoki 
modern tasavvur “tarozusi” bilan o‘lchanganda (intim lirika xususida so‘z boryapti) ham yakuniy 
estetik maqsadga erishilmaganligi ko‘rinib qolmoqda. Uchinchi misra asosida shakllangan 
mantiqiy fikrli o‘quvchi onomatop(har, hur, hur...)ga kelganda “boshi berk ko‘cha”ga kirgandek 
bo‘ladi. Tog‘ soyasining hurkishi yoki cho‘chishi bilan bog‘liq metaforik tasvirni onomatopga 
yuklanishida badiiy (va lingvistik) kreotivlikka harakat qilgan ijodkor missiyasi besamar 
chiqqandek, nazarimizda. Umuman, biz ijodkorning “o‘z huquqlari”dan foydalanishiga qarshi 
yoki adabiiy tendensiyalarning rivojlanishidagi evrilishlarga qarshi emasmiz. Lekin har qanday 
ijodiy individuallik (yoki erkinlik) asosida yaratilayotgan lisoniy birlik, aynan onomatop til 
egasining umumtasavvur zahirasiga mos va lingvistik asosga ega bo‘lishi zarur. Emosema 
asosida shakllangan onomatoplar (g‘uv = g‘uv-g‘uv-g‘uv) lingvistik va genetik asosga ega va 
milliy uzusda o‘z sema statusini barcha uslublarda namoyon eta oladi. Bu jihatni yuqoridagi 
misolda ham bir qadar kuzatdik. Yana bir o‘rinda M.Mirtojiyev: “Emosema so‘z leksik 
maʼnosining mana shu denotativ semasiga yo‘ldosh holda ikkinchi so‘z bilan birikuvida 
ahamiyat kasb etadi, o‘z qimmatiga ega bo‘ladi. U so‘zning biror denotativ semaga asoslangan 
valentligiga mingashgan holda, uning voqelantirgan aktantiga sherik bo‘ladi va birgalikda 
klassemalar tarkib topadi,” – deb fikr bildiradi [Mirtojiyev, 2010:282]. Zero, tilshunos 
V.Zadornova talqiniga ko‘ra, lingvopoetik tahlilning maqsadi muayyan til birligi (so‘z, ibora, 
grammatik shakl, sintaktik qurilish) muallif tomonidan og‘zaki va badiiy ijod jarayonida qanday 
tarkib topganligini va til vositalarining u yoki bu o‘ziga xos birikmasi bu estetik effektni 
yaratishga olib kelishini aniqlashdan iborat [Zadornova, 1992:19]. Shundan kelib chiqib aytish 
mumkinki, yuqoridagi lirik parchada qo‘llangan onomatop (har, hur, hur...)ning estetik va badiiy 
qimmatini, shuningdek, lingvistik asosini ham topish biroz mushkuldek, nazarimizda.

---

97