Hamkorlik masalalari” mavzusidagi Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari

rahbarlarni ayblashga bahona topilmay qolganda, ularning farzandlari va qarindosh-
urug‘larini tuhmat bilan qamashardi. Gazetadan. ” keltirilgan bo‘lib, bevosita ikkinchi 
ma’nosida hali huquqiy jihatdan jinoiy qilmishni amalga oshirilganligi isbotlanmasdan uni 
aybdor deb hukm qilish va keng ommaga tarqatish ham shaxsni obro‘sizlantirishga kiradi. 
Bunday ma’lumotlarni tarqatish, avvalo qonun jihatidan taqiqlangan bo‘lib, uni ommaga e’lon 
qilgan insonning shaxsiy munosabati va bilim saviyasi kabi omillarning ta’siri natijasida o‘sha 
shaxsning obro‘sizlantirilishiga sabab bo‘lishi mumkin. Bunday hollarda o‘sha ma’lumot 
tarqatilgan vaqt va joydagi voqea-hodisani batafsil o‘rganish talab etiladi. O‘zganing gapini 
ko‘chirma gap sifatida aytayotgan nutqiy o‘rinni o‘zinigina tarqatishni ham misol qilishimiz 
mumkin. Zeroki, tilshunos olim B.Menglievning matn parchasidan ko‘ra mavhumroq narsa 
bo‘lmaydi degan mazmundagi fikrlari to‘g‘ri va o‘rinlidir. O‘zbek tilining izohli lug‘atida 
Uyaltirmoq so‘ziga izohi berilmagan bo‘lsa-da ushbu holatda kimningdir xato va kamchiliklarini 
o‘zgalar oldida e’lon qilish tushuniladi. Aksincha biror shaxsga tegishli xato va kamchilikni 
o‘zgalardan xoli tarzda aytish uni obro‘sizlantirish hisoblanmaydi. Ushbu fikrlarni “Do‘st 
aybingni yashirib, dushman toshirib aytar” maqoli ham tasdiqlaydi. Shuningdek, o‘zbek tilining 
izohli lug‘atida Sharmanda [f. – vijdonli, insofli; uyatchan; uyatga qolgan, izza bo‘lgan] Sharmu 
hayoni yo‘qotgan; hayosiz. U axloqsiz bir kimsa-ku! U behayo, sharmanda. K. Yashin, Hamza. 

---

276 
Sharmanda bo‘lmoq Nihoyatda uyatga qolmoq; sharmandasi chiqmoq. Shunday qilaylikki.. 
pinhona harakatlari ham fosh bo‘lib, o‘zlari el orasida sharmanda bo‘lsinlar. Gazetadan. 
Sharmanda qilmoq Nihoyatda uyatli holatga qo‘ymoq. Nega meni shuncha odam oldida 
sharmanda qilasan, jodugar! O‘. Hoshimov, Qalbingga quloq sol .”[O‘TIL,IV,2020:548] Ya’ni 
qandaydir xatosi yoki aybi ko‘pchilikning oldida oshkor bo‘lgan, obro‘sizlangan shaxs. Odatda 
shaxsni obro‘sizlantirish uchun haqoratli jumlalardan foydalaniladi. O‘zbek tilining izohli 
lug‘atida “Haqoratlamoq kimsa sha’niga haqoratli gap, so‘z aytmoq, haqorat bo‘ladigan ish, 
xatti-harakat, qiliq qilmoq. -Iya, ha, boshqa bilan qovushdik deng, – u ko‘zini qisib, qizni 
haqoratlashga og‘iz juftladi. F. Musajon, Huri. Bu o‘tkinchi besh kunlik dunyoda biz 
yoqalashamiz, qon to‘kamiz, bir-birimizni haqoratlaymiz.. Mirmuhsin, Me’mor.” tarzida 
berilgan. Bu o‘rinda haqoratlanish natijasida quyidagi hodisalardan biri yoki bir nechtasi yuzaga 
kelishi mumkin: 
1) kimdir kimnidir haqorat qilganda haqorat qilinuvchining obro‘sizlanishi; 
2) kimdir kimnidir haqorat qilganda har ikki shaxsning obro‘sizlanishi; 
3) o‘zgani haqorat qilgan shaxsning o‘zi obro‘sizlanishi. 
Birinchi holatda biror shaxs boshqa bir shaxsning xato va kamchiliklari yoki ayblariga 
ko‘ra o‘zgalarning oldida haqorat qilishi, ikkinchi holatda o‘zaro hamkor, yaqin do‘st sifatida 
o‘zgalarning e’tiboriga tushgan shaxslarning shaxsiy munosabatlari sababli bir-birini haqorat 
qilishi, uchinchi holatda jamiyatda ijtimoiy mavqei qanday bo‘lishidan qati nazar martabasi 
yuqori yashab turgan hamda o‘tib ketgan hurmatli odamlarni haqorat qilganda sodir bo‘ladi. 
Biroq shaxsni obro‘sizlantirish faqatgina haqorat so‘zlar bilan amalga oshirilmaydi. Masalan, 
muayyan bir shaxs qilmagan ishini amalga oshirdi deb yolg‘on xabar tarqatish, yanayam aniqroq 
ifodalaydigan bo‘lsak, biror sportchini g‘olib bo‘ldi deyish, yuqori lavozimga o‘tmagan, balki 
lavozimi tushirilgan shaxsni yuqori lavozimga o‘tdi deyish kabi holatlar shular jumlasidan. 
Yolg‘on xabarlar tarqalishining oldini olish va uni tarqatgan shaxslarni javobgarlikka tortish 
maqsadida 2020 yil 25 dekabr kuni qabul qilingan O‘RQ–658-son qonuni bilan yolg‘on axborot 
tarqatganlik uchun javobgarlik belgilab qo‘yilgan. Umuman olganda o‘zgalar haqida tarqatilgan 
yolg‘on xabarlar aksariyat hollarda o‘sha shaxslarni obro‘sizlanishiga sabab bo‘lishi 
mumkin[https://lex.uz/docs/5186087]. 
Shuni ta’kidlash joizki, shaxsni obro‘sizlantiruvchi ifodalar faqat haqorat so‘zlardan iborat 
bo‘lmay, balki semantik jihatdan ijobiy xususiyatga ega, biroq faktik jihatdan tasdiqlanmaganligi 
bilan ham xarakterlanadi. 
Lingvistik ekspertizani amalga oshirishda matnli axborotni qayta ishlash jarayonida asosli 
xulosalar olishning muhim sharti nutq aloqasi nazariyasida olingan asosiy tadqiqot natijalari 
hisoblanadi. Og‘zaki muloqot nuqtai nazaridan, matnlarni lingvistik o‘rganish - bu matn 
ma’nosini qonuniy izohlash uchun zarur bo‘lgan til tizimi elementlari o‘rtasidagi bog‘liqlik 
haqidagi amaliy bilimlarni qo‘llashdir. Ye.I.Galyashina sud-lingvistik ekspertizani dalillar 
qiymatiga ega bo‘lgan nutq ma’lumotlarini (har qanday moddiy vositada qayd yetilgan) 
lingvistik 
tadqiq 
qilish 
bo‘yicha 
samarali 
protsessual 
faoliyat 
sifatida 
belgilaydi[https://cyberleninka.ru/article/n/k-вопросу-о-лингвистической-експертизе].  
Tilshunoslik sohasidagi bilimlar huquqni muhofaza qilish organlarining ish sifatini 
oshirishi mumkin. Tilshunos mutaxassislar nafaqat fuqarolik va jinoiy ishlarni tergov qilishda 
yordam beradilar, ularning tilshunoslik sohasidagi maxsus bilimlari jamiyatning boshqa 
sohalarida uchun ham zarurdir. Shuni ta’kidlash kerakki, sud ekspertizasining dalillar bazasining 
ajralib turadigan xususiyati amaliy tilshunoslikka hech qanday aloqasi bo‘lmagan asosli 
taxminlar yoki farazlar emas, balki empirik tadqiqot natijalaridir. Hozirgi rivojlanish darajasida 
lingvistik ekspertiza sohasidagi tadqiqotlar dolzarb va ijtimoiy ahamiyatga ega. Lingvistik 
ekspertiza til va huquq sohasidagi lingvistik bilimlarni qo‘llashning o‘ziga xos xususiyatlarini 
ochib beradi. Huquqiy tilshunoslikdagi zamonaviy ilmiy tadqiqotlar nutq texnologiyalarini 
amaliyotda qo‘llash uchun yangi nazariy ishlanmalarni yaratish, shuningdek, inson faoliyati 
sohasidagi til turlarining funksional xususiyatlarini o‘rganish bilan bog‘liq. Sud-tibbiy 

---

277 
tilshunoslik bo‘yicha tadqiqotlar turli huquqiy kontekstlarda tildan foydalanish nazariyasi va 
usullarini taqdim etadigan innovatsion dastur sifatida muhim ahamiyatga.