Hamkorlik masalalari” mavzusidagi Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari

[e-mail]
 

---

98 
boshladi. Olimlarning e’tiborini jargonologiyaning ana shunday yangi jihatlari o‘ziga tortadi. 
Jargonologiyaning dolzarb vazifalari sifatida jargon frazeologiyasi, jargonning so‘z ishlab 
chiqarishi, zamonaviy badiiy adabiyot va publitsistik matnlarda jargonning vazifalarini belgilash 
kabilar qaraladi. 
Jahon tilshunosligida jargon lug‘atlari faol yaratilmoqda va nashr etilmoqda, ya’ni 
leksikografiyaning yangi tarmog‘i jargonografiya jadal rivojlanmoqda. 
Maqola jargonining asosiy quyi tizimlaridan biri sifatida yoshlar jargoniga bag‘ishlangan. 
Zamonaviy jargonologlarning fikriga ko‘ra, rus yoshlar jargoni Rossiyadagi zamonaviy ijtimoiy 
hayotning ko‘zgusidir. Rossiyaning ko‘chalari va maydonlarida ommaviy axborot vositalariga va 
zamonaviy adabiyotga faol ravishda kirib boradigan yoshlar jargonidir. 
Zamonaviy jamiyatda yoshlar jargonining faoliyatining o‘ziga xos xususiyatlari, 
shuningdek, leksik va sotsiolingvistik hodisa sifatida yoshlar jargonining hozirgi holati 
to‘g‘risida ma’lumotlarning etishmasligi tadqiqotning dolzarbligini belgilaydi. 
Ishning maqsadi yoshlar jargonini uning zamonaviy faoliyatining o‘ziga xos xususiyatlari 
nuqtayi nazaridan o‘rganishdir. 
To‘plangan va tahlil qilingan materiallar hajmi 100 dan ortiq leksik birlikni tashkil etdi. 
Material to‘plashning asosiy metodlari sifatida anketa so‘rovnoma va kuzatuv metodidan 
foydalanildi. 
Ishimizda O‘zbek tilining 5 tomlik izohli lug‘atidagi jargonga berilgan ta’rifga tayanamiz: 
Jargon [fr. jargone-ma’lum bir guruhga oid so‘z]. Biron ijtimoiy yoki professional guruhga 
xos faqatgina ularning o‘zlari tushunadigan va adabiy tildan farq qiladigan so‘z va iboralar 
jargonlardir[O‘TIL, 2020; 74]. 
O‘zbek tilshunosligida yaratilgan “Tilshunoslik terminlarining izohli lug‘ati”da ham jargon 
atamasi tilga olinib, unga quyidagicha ta’rif keltiriladi: 
Jargon (fran. jargon). Biror guruh vakillarining, o‘z nutqi bilan ko‘pchilikdan ajralib turish 
maqsadida, o‘zicha mazmun berib ishlatadigan so‘z va iboralari. Masalan, novcha(aroq), qizil 
(vino) – ichuvchilar nutqiga xos; tog‘amning o‘g‘li (militsioner, inspektor) – shofyorlar nutqida 
[A.Hojiyev, 2002; 39]. 
Rus tilshunosligida yaratilgan “Rus jargonining katta lug‘ati” mualliflari esa jargon atamasiga 
quyidagicha ta’rif keltiriladi: “Jargon - bu umumiy tildan farqli o‘laroq, o‘ziga xos (ko‘pincha 
ekspressiv) bilan tavsiflangan ijtimoiy nutq turi. Jargon umumiy manfaatlar, odatlar, kasblar, 
ijtimoiy mavqe va boshqalar bilan birlashtirilgan odamlarning ijtimoiy va kasbiy guruhlariga 
tegishli (masalan, dengizchilar, uchuvchilar, sportchilar, talabalar, aktyorlar jargonlari). Qat’iy 
bo‘lmagan terminologik ma’noda “jargon” buzilgan, qo‘pol noto‘g‘ri nutq”. [БСРЖ, 7]. 
Ushbu manbalar materiallari asosida zamonaviy yoshlar jargonining lingvistik 
xususiyatlarini ko‘rib chiqildi. 
Har qanday tilning jargonlari umumiy til bilan chambarchas bog‘liq. Til tizimidan kelib 
chiqqan holda, jargon ushbu tizimning bir qismi bo‘lib, butun tizim uchun umumiy qonunlarga 
muvofiq yashaydi va rivojlanadi. Shu bilan birga, jargon ma’lum bir til tizimida uni alohida quyi 
tizim sifatida ajratib ko‘rsatish imkonini beradigan ba’zi xususiyatlarga ega. 
Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, jargon nutqning ijtimoiy turi bo‘lib, u o‘ziga xos lug‘at, 
foydalanishning ortib borayotgan ekspressivligi va so‘z yasash vositalarining o‘ziga xos 
xususiyatlari bilan ajralib turadi. Jargon umumiy manfaatlar, odatlar va faoliyatlarni 
birlashtiradigan ijtimoiy yoki kasbiy jihatdan cheklangan odamlar guruhiga tegishli. 
Tashuvchilarning ijtimoiy yoki professional bazasini hisobga olgan holda, sportchilar, 
dengizchilar, uchuvchilar, jurnalistlar, rassomlar, musiqachilar, jinoyatchilar va boshqalarning 
jargonlari ajralib turadi. 
Jargonlar orasida yetakchi o‘rinni yoshlar jargonlari egallagan va egallab turibdi. 
Ma’lumotlariga ko‘ra, barcha lug‘atning taxminan 46-48 foizi jargonga oid leksikani tashkil 
qiladi. Ushbu hodisaning sabablari aniq: 
1. Yoshlar jargoni asosan yosh xususiyatlari bilan birlashtirilgan tashuvchilarning eng keng 
ijtimoiy bazasiga ega.

---

99 
2. Jargon belgisi sifatida o‘smirlik davrining psixologik ehtiyojlari va qobiliyatlariga to‘liq 
javob beradi. Bunda jargon yoshlarni birlashtirish va ularni boshqa guruhlar va boshqa avlod 
vakillariga qarama-qarshi qo‘yish vositasidir. 
3. Har bir yangi davrning yigirma yoshli o‘smirlari avvalgi davrning yigirma yoshlilariga 
o‘xshab qolishni xohlamaydilar. Bu avlodlar almashinuvi, odamlar hayotida yangi narsalarning 
paydo bo‘lishi, munosabat, did, odatlarning o‘zgarishi jarayonini bilan bog‘liq tarzda yuz beradi.
4. Yoshlar har qanday yangilikni yaxshi qabul qiladilar, yangicha moda va madaniyatning 
ta’siriga tez tushadilar. 
Buning tasdig‘i sifatida yoshlar foydalanadigan jargon leksikasining o‘zgaruvchanligini 
aytib o‘tishimiz joiz. Yoshlar jargoni har qanday tildagi eng qadimgi jargon guruhlardan biri 
bo‘lsa-da, yoshlar jargonlari barqaror leksik tizim sifatida mavjud emas. Yoshlar jargonining 
leksik tarkibini doimiy ravishda yangilanib turishi uning ajralmas, o‘ziga xos xususiyatidir.
Yuqoridagilardan kelib chiqadiki, yoshlar jargoni tilning doimiy, “abadiy” quyi 
tizimlaridan biri bo‘lib, miqdoriy jihatdan eng muhim va eng ochiq, leksik jihatdan beqaror. 
Hozirgi vaqtda lingvistik tadqiqotchilarining fikriga ko‘ra, til jargonizatsiyasida yetakchi 
rol o‘ynaydigan yoshlar jargonidir. “Yoshlar jargonining asosiy lingvistik hodisasi yangilanish 
katalizatori bo‘lib xizmat qiladi, alohida nutq birliklarining xususiy subtillardan adabiy xalq 
tiliga va xalq tilidan so‘zlashuv adabiy tiliga o‘tishi’ [Xимик, 2000: 11]. 
Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, yoshlar jargonining o‘ziga xosligi uning tashuvchilari 
keng doirasidir. Bular talabalar va maktab o‘quvchilari, giyohvandlar, sportchilar, sport klublari 
muxlislari, dasturchilar va shaxsiy kompyuter foydalanuvchilari va boshqalar. 
Oddiy jargondan farqli o‘laroq, yoshlar jargonida ko‘pincha odam yoki vaziyatni ijobiy 
yoki salbiy, hatto ishtiyoq bilan baholaydi. 
Yoshlar jargonining asosi, Ermakova O.P.ning fikriga ko‘ra, talaba jargonidir. Talaba 
jargoni hayot va hayotning barcha sohalarini qamrab oladi, masalan, shaxslarning ismlari, o‘quv 
yurtlari, fanlar, talabalik hayoti va boshqalar. 
Yoshlar jargonlari kompyuter olimlari, rassomlar, jinoyatchilar, giyohvandlar jargonlari, 
shuningdek, xalq tili (jamiyatning adabiy til me’yorlarini yetarli darajada bilmaydigan, 
o‘qimagan qismining tili) bilan faol ta’sir o‘tkazadi. Hatto leksikograflar uchun har xil turdagi 
jargonlar o‘rtasida chegara chizish qiyin.
Jargon ma’nolarini shakllantirishning asosiy mexanizmi - metaforadir. Talaba jargonidan 
misollar keltiraylik: dum - qarz, muvaffaqiyatsiz imtihon; pensiya - stipendiya; sindirish - 
imtihondan o‘tish; savolga javob bermoq - portlatib tashlamoq, yirtib tashlamoq; biz qayerda 
yashaymiz? - biz qaysi auditoriyada shug‘ullanamiz?; quyonning rasmini chizmoq – darsdan 
qochmoq va hokazo. 
Og‘zaki metaforalar ham ko‘p: g‘isht – xunik; sindirmoq – lol qoldirmoq; uxlatmoq – 
aldab ketmoq; buqa bo‘lmoq – sport zalida shug‘ullanmoq; turshak – ozg‘in odamga nisbatan; 
quloq – gap tashuvchi;
Jargon so‘z yasalishining o‘ziga xos xususiyati nimada, u adabiy tildagi so‘z yasalishidan 
nimasi bilan farq qiladi?
Jargonning so‘z yasalishida ifodalilik, o‘ynoqi vazifa tilning boshqa sohalariga qaraganda 
yorqinroq namoyon bo‘ladi. Jargonda so‘z yaratish nafaqat yangi nominatsiyalarni yaratishga, 
balki yorqin, majoziy, ifodali so‘zlarni yaratishga xizmat qiladi, ularning aksariyati adabiy 
tildagi neytral so‘zlar va so‘zlashuvdagi so‘zlarining ekspressiv nusxalaridir. 
Yoshlar jargoni yasalish va chetdan so‘z olish hisobiga boyiydi.
Yoshlar jargonining chetdan so‘z olish hisobiga boyishi uning zamonaviy til holati bilan 
bog‘liq bo‘lib, ijtimoiy jamiyatdagi faoliyatining o‘ziga xos xususiyatidir. 
Yoshlarning boshqa tillarga murojaat qilishlarining yoki yoshlar jargonida qarz olishning 
asosiy (adabiy tilda) sababi yo‘q. Jargondagi boshqa tillardan olingan so‘zlar allaqachon o‘z 
nomiga ega bo‘lgan tushunchalarni, narsalarni bildirish uchun ishlatiladi. So‘z olishning asosiy 
vazifasi o‘ziga xos va g‘ayrioddiy ifodali nom berishdir. 
Jargonlarning qo‘llanishida ijtimoiy-psixologik sabablar birinchi o‘ringa chiqadi.

---

100