Hans Kelzen dаvlаt vа huquqning umumiy nаzаriyasi general theory of law and state

Davlat tuzum va buyruq orqali tashkil etilgan jamiyat sifatida

An'anaviy nuqtai nazarga ko'ra, individuallik tamoyili milliy huquqiy tizimini mohiyatini qamrab ololmaydi, shunga qaramasdan davlat uni ijtimoiy haqiqat sifatida qabul qiladi. Fransuz huquqi Fransuz davlatining yuridik shaxs emas, balki uning ijtimoiy mavjudligiga asoslanganligini nazarda tutadi. Qonun va shaxs o'rtasidagi kabi qonun va davlat o'rtasidagi munosabatlar o'xshash hisoblanadi. Qonun davlat tomonidan yaratilgan bo’lishiga qaramasdan, davlatning xatti-harakatlarini tizimiga solishni zimmasiga oladi, inson yoki oliy shaxs bir xil tushunilganidek, faqat huquq insonning xatti-harakatlarini tizimiga soladi. Inson biologik-jismoniy tushunchasi bilan birga shaxsning huquqiy tushunchasi ham bor. Davlat ijtimoiy tushunchasi yonida uning huquqiy tushunchasi mavjudligiga ishoniladi va hatto mantiqiy va ikkinchisi uchun tarixan oldin bo'lsa ham. Ijtimoiy haqiqat sifatida davlat jamiyatning turkumi ostida bo’lib, u ham bir jamiyat. Huquq normalar turkumda ostida bo’lib, bu normalar tizimi, bir normativ tizim hisoblanadi. Davlat va huquq nuqtai nazariga ko’ra, ikki turdagi farqli obyektlar mavjud. Aslida davlat va huquqning ikki taraflamaligi zamonaviy siyosiy fan va huquqshunoslikning muhim tomonlaridan biri hisoblanadi.

Ammo, bu dualism nazariy jihatdan o’zini himoya qilolmaydi. Huquqiy jamiyat kabi davlat o'z huquqiy tizimida alohida emas, lekin ko'proq uning kuchga kirish tizimiga ko’ra farq qiladi. Bir necha shaxslarning jamiyatdagi tizimi, umumiy xatti-harakatlari normativ buyruqlar bilan tizimiga solinadi. Jamiyat – yuqoridagi bo’lim ko’rsatganimizdek – jismoniy shaxslarning umumiy xatti-harakatini normative buyruqlar orqali tizimiga solinishidan tarkib topadi. "Jamoa" atamasi shaxslarning o'zaro xatti-harakatlari normativ buyruqlar orqali tizimiga solinishini aniqlagan. Bayonot deb shaxslar jamiyat a'zolarining faqat bir majoziy ifodasi, shaxslar o'rtasida bo’ladigan o'ziga xos munosabatlarning majoziy tavsifining normativ tizimida tashkil etilishi.

Hozirgacha bizda ikkita farqli normativ tizimi, ya’ni davlat tizimii va uning huquqiy tizimi mavjud deb taxmin qilishga sabab yo’q. Biz jamoani “Davlat” bu “uning” huquqiy tizimi deb tan olishimiz shart. Fransuz huquqi Shvetsariya yoki Meksika huquqidan gipotezaga murojaat qilmasligi bilan farqlana oladiki, u yerda fransuz, shvetsar, meksika davlatida juda ko’p mustaqil ijtimoiy reallikning mavjudligi sababli.

Qonunga nisbatan bir jamiyat sifatida davlat tabiiy haqiqat emas, yoki ijtimoiy haqiqat o’xshash tabiiy bir- biriga o'xshash. Biz "Davlat" va qo'ng'iroq hodisaga bog'liq ijtimoiy haqiqat bor bo'lsa huquqiy davlat tushunchasi farqli o'laroq, biri sotsiologik tushunchadir.

Agar ijtimoiy reallik biz aytadigan “Davlat” hodisasiga aloqador bo’lsa, va shu sababli sotsiologik konsepsiya davlat haqidagi yuridik konsepsiyadan farq qilganidek, ustunlik oxirgisiga tegishli, oldingisiga emas. Sotsiologik konsepsiya – “Davlat” tushunchasini qo’shimcha ko’rib chiqilishini talab qiladi - yuridik konsepsiyani qabul qiladi; vice versa emas.