Haqqulova Nargiza Tolibjonovna 1
Download 0.73 Mb. Pdf ko'rish
|
Haqqulova Nargiza
|
Qalqon orqa bezi to’rtta bo’lib, qaqonsimon bezninng orqa yuzasiga yopishib turadi. Qalqon orqa bezlaridan paratgormoni ishlab chiqariladi. Bu gormon odam organizmida Ca va P almashinuvini tartibga solib turadi. Gormon kam ishlab chiqarilsa, nerv- muskul tizimining qo’zg’aluvchanligi ortib, odamning qovoqlari, lablari pirpirab uchadi. Qo’llari qaltiraydi. Gormon juda kamayib ketsa, soch to’kiladi, suyaklar yumshab, egiluvchan mo’rt bo’lib qoladi. Nerv-muskul sistemasining qo’zg’aluvchanligi ortib ketib odam tanasining umumiy qaltirashi, ya’ni tutqanoq-tetaniya holati yuzaga keladi. Qalqon orqa bezlarining funksiyasi ortib, paratgormon ishlab chiqarilishi ko’paysa, nerv-muskul sistemasining qo’zg’aluvchanligi pasayib, tana muskullari bo’shashib qoladi. Odam umumiy holsizlanadi, tez charchaydi.
massasi chaqaloqlarda 12gr bo`lib, to balog`atga etish davrigach-14-15 yoshgach kattalashib, 30-40grgacha etadi. So`ngra bezning hajmi asta sekin kichlasha boradi va u yog` moddasiga aylanadi, 25 yoshda bezning og`irligi 25grgacha kamayadi, 60 yoshda 15gr, 70 yoshda 6gr bo`ladi. Ayrisimon bez timozin gormoni ishlab chiqaradi. U bolalarning o`sishiga ijobiy ta`sir ko`rsatadi,jinsiy bezlar funksiyasini pasaytirib,bolada bolag`atga etishni susaytiradi. Bundan tashqari, timozin limfositlar hosil bo`lishini kuchaytirib, organizimning immunitet xususiyatini oshiradi. Balog`atga yetish davridan boshlab jinsiy bezlarning funksiyasi kuchayib, ayrisimon bezning fuknsiyasi susaya boshlaydi. Ba`zi sabablarga ko`ra, ayrisimon bezning funksiyasi balog`atga etish davridan oldin pasaysa, jinsiy bezlarning funksiyasi kuchayadi va balog`at yoshiga etgan bolada vaqtidan ilgari balog`atga etish belgilari paydo bo`ladi. IV BOSQICH. YANGI MAVZUNI MUSTAHKAMLASH. O’tilgan yangi mavzu turli xil usullar yordamida mustahkamlanadi. Haqqulova Nargiza Tolibjonovna 24
tugallangan mantiqiy mazmunga ega 3 ta modulga bo’linadi. I-modul O’quv faoliyati elementi (O’FE) Maqsad: Qalqonsimon bezga xos xususiyatlarni o’rganish Topshiriqni bajarish uchun ko’rsatma
I 1. Qalqonsimon bez qayerda joylashgan?
Darslikdagi matnni diqqat bilan o’rganish 2. Gipoterioz belgilarini ayting? 3. Qalqonsimon bezdan qanday gormon ishlab chiqariladi? 4. Endemik bo’qoqning kelib chiqishiga sabab nima? 5. Tireotoksikoz belgilarini ayting?
qanday vazifani bajaradi? Haqqulova Nargiza Tolibjonovna 25
Darslikdagi matnni diqqat bilan o’rganish
III-modul O’quv faoliyati elementi (O’FE) Maqsad: Ayrisimon beziga xos xususiyatlarni o’rganish Topshiriqni bajarish uchun ko’rsatma III 1. Ayrisimon bezning chaqaloqlarda vazni qancha?
Darslikdagi matnni diqqat bilan o’rganish 2. Ayrisimon bez qanday gormon ishlab chiqaradi? 3. Ayrisimon bezning gormoni organizmga qanday ta’sir ko’rsatadi? 4. Nima uchun ayrisimon bezning massasi 20-25 yoshdan so’n kamayadi? 5. Immune tizimiga qanday ta’sir ko’rsatadi?
Haqqulova Nargiza Tolibjonovna 26
5-Nazorat topshirig’i. Test bilan ishlash metodi. Bu metodni barcha darslarda qo’llasa bo’ladi. Tarqatma material O’quvchi varianti 1. Qaysi bez balog’atga yetish davrigacha kattalashib, so’ngra kichiklasha boshlaydi? A) epifiz B) qalqonsimon C) gipofiz D) ayrisimon 2. Qalqonsimon bez faoliyatining buzilishi natijasida qanday kasalliklar kelib chiqadi? 1) singa 2) kreatinizm 3) akromegaliya 4) miksedema 5) sirroz 6) Bazedov 7) gepatit A) 2,4,7 B) 3,5,7 C) 3,4,6 D) 2,4,6 3. Timozin gormoni qanday jarayonlarga ta’sir etadi? 1) bolalarning o’sishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi 2) asab muskul tizimining qo’zg’aluvchanligini kamaytiradi 3) jinsiy bezlar funksiyasini pasaytiradi 4) ayollarning jinsiy bezini funksiyasini kuchaytiradi 5) bolaning balog’atga yetishini susaytiradi 6) organizmning immunitet xususiyatini oshiradi 7) organizmda yog’ almashinuvini tartibga soladi A) 1,2,3,4 B) 2,3,4,5 C) 1,3,5,6 D) 4,5,6,7 4. Nerv-muskul tizimining qo’zg’aluvchanligi ortib, odamning qovoqlari, lablari pirpirab uchishi, qo’llari qaltirashi qaysi gormon faoliyati bilan bog’liq? A) paratgormon ko’p ishlab chiqarilsa B) paratgormon kam ishlab chiqarilsa C) paratgormon juda kam ishlab chiqarilsa D) androgen kam ishlab chiqarilsa 5. Qaysi bez to’sh suyagining orqasida joylashgan? A) ayrisimon B) qalqonsimon C) qalqonoldi D) epifiz
Haqqulova Nargiza Tolibjonovna 27
Haqqulova Nargiza Tolibjonovna 28
Bo’yinning oldingi qismida Qalqonsimon bezning orqa To’sh suyagining orqa yuzasida 2. Og’irligi Chaqaloqda 1 gr, 5-10 yoshli
bolalarda 10gr,
kattalarda 25-30
gr 100-150 mg Chaqaloqda 12gr, 14-15 yoshda 30- 40 gr
Tiroksin Paratgormon Timozin 4. Bezning gipofunksiyasid a kuzatiladigan belgilar Yosh bolalarning o’sishi, aqliy va jismoniy rivojlanishi juda sekinlashadi (kretinizm) Nerv-muskul qo’zg’aluvchanligi ortadi, qovoq, lablari pirpirab uchadi, qo’llari qaltiraydi Barvaqt
balog’atga yetish belgilari kuzatiladi
Ko’zning chaqchayishi, ko’p terlash, asabiylashish, Qonda Ca miqdori ortadi, suyaklar yumshab, deformatsiyaga Balog’atga yetish belgilari kech shakllanadi Haqqulova Nargiza Tolibjonovna 29
uyqusizlik, ozish, yurak o’ynashi uchraydi V Bosqich. Darsni yakunlash O’qituvchi o’quvchilar hamkorligida savol javob asosida darsni xulosalaydi. 1. Ayrisimon bez qanday jarayonlarga ta’sir qiladi? 2. Qalqonsimon bezdan ajraladigan gormon qaysi? 3. Paratgormon organizmda kam ishlab chiqarilsa, qanday belgilar kuzatiladi? 4. Tiroksinning giperterioz holatini tushuntirib bering? 5. Organizmning immunitet tizimini qaysi gormon kuchaytiradi?
VII bosqich. O’quvchilarning olgan ballarini elon qilish va kundalik daftarlariga qo’yish.
III. Xulosa Ta’lim jarayonida biologiya fanining o’z o’rni va ahamiyati mavjud. Men bu malaka ishida odam va ining salomatligi fanidan sinfdan tashqari mashg’ulotlarni tashkil etishda avvalo mavzuga oid tayanch tushunchalarni o’quvchilar ongiga joylash, tushunchalarni izohlay olish kompetensiyalarni shakllantirishga e’tibor
Haqqulova Nargiza Tolibjonovna 30
qaratdim. O’quvchilarga odam va uning salomatligi fanidan sinfdan tashqari mashg’ulotlarni tashkil etishda o’quvchilar qiziqishini orttirish maqsadida turli viktorinalr, biologiya kechalari, Zakovat va intelektual ring o’yinlari, maktab o’quvchilari o’rtasida musobaqalar tashkil etish mexanizmlarini yoritdim. Bu malaka ishi mavzusini yoritishda “Qalqonsimon, qalqonorqa va ayrisimon bezlar” mavzusida darsning texnologik xaritasini ochib berdim. Dars ishlanmada bir qancha ta’lim texnologiyalridan foydalandim. Jumladan, modulli ta’lim texnologiyasi, Biologik mashq, tushunchalar tahlili metodi, taqqoslash metodi, test bilan ishlash metodi, raqamli diktant metodlaridan foydalandim. Sinfdan tashqari mashg’ulotlar o’quvchilar faoliyatining barcha turlari va shaklllarini birlashtiradigan, ularni tarbiyalashga va ijtimoiylashtirishga, shuningdek, o’z-o’zini rivojlantirish va o’zini takomillashtirishga qaratilgan tushuncha. Sinfdan tashqari mashg’ulotlarning mazmuni o’quvchilarning qiziqishlari bilan belgilanadi, o’quvchilar bilimini sezilarli darajada kengaytiradi, chuqurlashtiradi va bu bilimlarini hayotiy vaziyatlardaqo’llay olishini ta’minlaydi. Biologiyada darsdan tashqari mashg’ulotlarning barcha turlari o’zaro bog’liq va bir-birini to’ldiradi. Darsdan tashqari mashg’ulotlar bu biologiya fanidanmaktab o’quv dasturini kengaytirish va to’ldirishda o’qituvchining rahbarligi asosida o’zlarining bilim qiziqishlari va ijodiy faoliyatini qo’zg’atish va namoyon etishning bir shakli. Bu jarayonda o’quvchilar ijodiy qobiliyatlarini, tashabbuskorliklarini, kuzatuvchanligini, mustaqilligini rivojlantiradi, qat’iyatlilik va mehnatsevarlik rivojlantiriladi. Sinfdan tashqari mashg’ulotlar o’quvchilarga individual ishdan jamoaviy ishlarga, ikkinchisi esa ta’lim uchun katta ahamiyatga ega bo’lgan ijtimoiy
Haqqulova Nargiza Tolibjonovna 31
yo’nalishni egallashga imkon beradi. O’quvchilar o’zlarining bo’sh vaqtlarini mazmunli tashkil etishga erishadilar. Maktabda ushbu ishlarni tashkil etish o’qituvchining ijodiy faoliyati mezonlaridan biri bo’lib, uning pedagogik mahorati va kasbiy ma’suliyatining ko’rsatkichidir. Ushbu malaka ishida qo’llanilgan metodlardan darsda foydalanishning mazmun va mohiyati shundan iboratki, o’quvchilarning bilim samaradorligini oshiradi, fikrlash va mulohaza yuritish qobiliyatlarinikengaytiradi.
FOYDALANGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI. 1. Umumiy o’rta ta’limning davlat ta’lim standarti. VM 2017 yil 6 aprel 187-sonli Qarori
Haqqulova Nargiza Tolibjonovna 32
2. A.Zikriyaev, A. To’xtayev, I.Azimov,I.Sonin 9-sinf “Biologiya’’darsligi Toshkent 2014yil. 3. A.Zikriyaev, A. To’xtayev, I.Azimov, I.Sonin 9-sinf “Biologiya’’darsligi Toshkent- 2019yil. 4. B.Aminov, T.Tilavov, O.Mavlonov Odam va uning salomatligi 8-sinf uchun darslik. “O’qituvchi” nashriyot-matbaa ijodiy uyi Toshkent, 2014 -yil 5. I.Azimova, P.Zikriyayev, A.Toxtayev, S.Fayzullayev Biologiya (Sitologiya va gen asoslari metodik qo’llanma). Toshkent 2002-yil. 6. J.O.Tolipova, A.S.To’xtayev, O’.Pratov ”Biologiiya o’qitish metodikasi ”Toshkent 2003-yil. 7. J.Tolipova.A. G’ofurov Umumiy biologiyani o’qitish metodikasi. Toshkent 2004-yil. 8. O.Mavlonov, T.Tilavov, B.Aminov 8-sinf Biologiya (Odam va uning salomatligi) “O’qituvchi” nashriyot-matbaa ijodiy uyi Toshkent, 2019 -yil 9. Maktabda biologiya. Ma’naviy-ma’rifiy,ta’limiy jurnal 2016-yil, 6-son. 10. www.google.ru 11. www.ziyonet.uz 12. www.lex.uz
Raqamli diktant O’quvchi tarqatmasi Haqqulova Nargiza Tolibjonovna 33
2. Buyrak usti bezi 2. Jinsiy bez 3. So’lak bezlari 4. Ayrisimon bez 5. Gipofiz bezi 6. Qalqonsimon bez 7. Me’da osti bezi 8. Ter bezlari 9. Epifiz bezi 10. Qalqonorqa bezi 11. Sut bezlari 12. Jigar 13. Yog ’bezlari Tashqi sekretsiya bezlari:
Ichki sekretsiya bezlari:
Aralash bezlar:
O’qituvchi tarqatmasi 2. Buyrak usti bezi 2. Jinsiy bez 3. So’lak bezlari 4. Ayrisimon bez 5. Gipofiz bezi 6. Qalqonsimon bez 7. Me’da osti bezi 8. Ter bezlari 9. Epifiz bezi 10. Qalqonorqa bezi 11. Sut bezlari 12. Jigar 13. Yog ’bezlari 14. Ichak shilliq qavatidagi shira ajratuvchi bezlar Tashqi sekretsiya bezlari: 3, 8, 11, 13,14
Ichki sekretsiya bezlari: 1, 4, 5, 6, 9, 10,
Aralash bezlar: 2, 7, 12
2-Nazorat Topshirig’i . Tushunchalar tahlili metodi Haqqulova Nargiza Tolibjonovna 34
Bu metodni o’quv mashg’ulotining barcha turlarida, dars boshlanishi yoki darsning oxirida biror bir bo’limni tugallaganda qo’llash mumkin. O’quvchi tarqatmasi
Gormon
2. Tashqi sekretsiya bezi 3. Ichki sekretsiya bezi 4. Aralash bezlar 5. Endokrin sistema 6. Somatotrop 7. akromegaliya 8. Neyrogormonlar 9. intermedin 10. Melatonin
O’qituvchi tarqatmasi № Tushuncha Mazmuni 1. Gormon
Ichki sekretsiya bezlaridan ajralgan suyuqlik 2. Tashqi sekretsiya bezi Maxsus kanalchalar orqali o’z suyuqligini tashqi muhitga chiqaradigan bezlar 3. Ichki sekretsiya bezi O’z suyuqligini qon va limfaga quyadigan bezlar
4. Aralash bezlar Bezning bir qismidan ishlab chiqarilgan suyuqlikni tashqi muhitga, ikkinchi qismidan ishlab chiqarilgan suyuqligini qon va limfaga
|
