Hasharotlarning ekologik makonlari va hayotiy shakllari

Asalarilarning tuzilishi. Ona, ishchi va erkak asalarilarning tashqi ko‘rinishi bir-biridan farq qiladi. Ona ari va erkak arilar ishchi arilarga nisbatan ancha yirik bo‘ladi. Urg‘ochi va ishchi arilar qorin bo‘limining uchida nishtari bo‘ladi. Erkak arilarning mo‘ylovlari va ko‘zi yaxshi rivojlangan; nishtari bo‘lmaydi.

Ishchi arilar – voyaga yetmagan urg‘ochilar. Boshining yon tomonida ikkita murakkab ko‘zlari, ularning orasida uchta oddiy ko‘zchalar joylashgan. Boshi oldingi tomonida joylashgan ikkita mo‘ylovi hid bilish organi hisoblanadi (51-rasm). Arilar gulning hidi va rangini yaxshi farq qiladi. Ularning ko‘zi sariq va ko‘k ranglarni hamda bizning ko‘zimiz ilg‘ay olmaydigan ultrabinafsha nurlarni yaxshi farq qiladi, lekin qizil rangni sezmaydi. Ishchi arilar yuqori jag‘lari yordamida mumdan kataklar yasaydi va changdonlardan gul changini oladi. Pastki lab va jag‘lari o‘zgarib naysimon xartum hosil qiladi. Ari xartumi bilan gul nektarini so‘radi. Shu sababli arining og‘iz organlari kemiruvchi-so‘ruvchi deyiladi.

Ishchi ari orqa oyoqlaridagi maxsus savatcha va tukchalar yordamida gul changini yig‘ib oladi. Ari chaqqanda uning nishtari teri ichida uzilib qoladi; mayib bo‘lgan ari esa halok bo‘ladi.


Ikki qanotlilar turkumlari
Hayot tarzining yil fasllariga qarab o'zgarishiga binoan qushlarni o'troq, ko'chib yuruvchi va uchib ketuvchi guruhlarga bo'lish mumkin.
O'troq qushlar. Yil davomida bir joyda yashaydigan chittak, musicha, ko'k kaptar, kaklik, so'fito'rg'ay, qirg'ovul, chumchuq, mayna o'troq qushlar deyiladi. Ayrim qushlar yozda biroz oziq g'amlaydi. Chittaklar yoz oxirida urug' va hasharotlarni daraxt po'stlog'i yoriqlariga va shoxlardagi lishayniklar orasiga yashirib qo'yadi. Oziq taqchil bo'ladigan qish yoki erta bahorda ana shu oziqni topib yeydi.
Ko'chib yuruvchi qushlar. Yil fasllariga qarab joyini o'zgartirib tuiadigan qushlar ko'chib yurivchi qushlar deyiladi. Go ngqarg'a, olaqarg'a, zog'cha va qorayaloqlar sovuq tusha boshlashi bilan gala bo'lib qor kam, oziq mo'lroq bo'lgan joylarga uchib ketadi.
Uchib ketuvchi qushlar. Bunday qushlar kuzda birmuncha sovuq yoki mo'tadil iqlimli joylardan issiq mamlakatlarga uchib ketadi va o'sha joylarda qishlayd.
Qushlar har xil paytda uchib ketadi. Qaldirg'och. bulbul, zaig'aldoq va laylaklar ancha barvaqt, ya'ni yoz oxirlarida yoki erta kuzda, hali uya qurgan joyda havo iliq va oziq mo'l bo'lishiga qaramasdan uchib ketadi. O'rdak. g'oz va oqqush kech kuzda, yashash joyidagi suv havzalari muzlab, oziq topolmay qolganidan so'ng uchib keta boshlaydi. Qushlar qishlov joyiga doimo bir xil yo'ldan uchib boradi; o'sha yo'ldan o'z vataniga qaytadi.
Qushlaring uchib ketish sabablari. Qushlaming uchib ketishi ularning yashash joyidagi iqlimning mavsumiy o'zgarishiga moslashishdan iborat. Shimoliy va o'rta mintaqalarda yashaydigan qushlar yilning eng qulay issiq davrida uya qurib, jo'ja ochadi va uni boqib, voyaga yetkazadi. Ular yilning noqulay, oziq kam bo'ladigan qish mavsumi boshlanishidan oldinroq qishlov joylariga uchib ketadi. Qushlaming bahorda o'z vatanlariga uchib kelishi ko'payish instinkti bilan bog'liq. Kuzda kunlarning qisqarishi qushlaming qishlo\ joyiga uchib ketishi uchun signal bo'ladi. Qushlaming uchib ketishi va uchib kelishi tug'ma ins inkt hisoblanadi.
Qushlaming uchib ketish yo'lini aniqlash. Qishlov joyiga uchib ketayotgan qushlaming yo'l topishida quyoshga qarab mo'ljal olish qisman ahamiyatga ega. Chunki ko'pchilik qushlar kunduzi oziqlanib, kechasi uchadi. Tajribalarda ularning yulduzlarga qarab yo'l topishi aniqlangan. Ayrim qushlar Yer magnit maydonining o'zgarishini qabul qilishi ham mumkin.
Qushlarni halqalash. Qishlov joyi, uchib ketish yo'li, tarqalishi va umr ko'rishini aniqlash maqsadida qushlar halqalanadi. Buning uchun qushning oyog'iga halqalash markazining manzili yozilgan yengil halqa kiydiriladi va yana uchirib yuboriladi. Halqalangan qushni tutib olgan kishi halqani yechib olib, uni xat orqali ko'rsatilgan manzdga yuborishi kerak Halqalash tufayli O'rta Osiyo laylaklarining Shimoliy Hindistonda, Yevropa laylaklarining Janubi- Sharqiy tropik Afrikada; bulbullarning tropik Afrikada, qaldirg'ochlarning Afrika va Hindistonda qishlashi aniqlangan
Yangi mavzuni mustahkamlash Yangi mavzuni mustahlkamlash uchun biologik diktantdan foydalaniladi, bunda har bir o`quvchiga tarqatma tarzida yozilgan biologic diktant beriladi va javoblari juftlari yordamida tekshiriladi.
Biologik diktant
Hayot tarzining yil fasllariga qarab o'zgarishiga binoan qushlarni, ko'chib yuruvchi va guruhlarga bo'lish mumkin.
Yil davomida bir joyda yashaydigan chittak, ko'k kaptar, kaklik, so'fito'rg'ay, qirg'ovul, chumchuq, mayna qushlar deyiladi. Ayrim qushlar yozda biroz oziq g'amlaydi. Yoz oxirida urug' va hasharotlarni daraxt po'stlog'i yoriqlariga va shoxlardagi lar orasiga yashirib qo'yadi. Oziq taqchil bo'ladigan qish yoki erta bahorda ana shu oziqni topib yeydi.
Yil fasllariga qarab joyini o'zgartirib tuiadigan qushlar qushlar deyiladi.
Qushlar qishlov joyiga doimo bir xil yo'ldan uchib boradi; o'sha yo'ldan o'z vataniga qaytadi.