Hasharotlarning nafas olish sistemasi

HASHAROTLARNING NAFAS OLISH SISTEMASI.
Tirik organizm borki, o’lib qolmasligi uchun nafas oladi. Nafas olish jarayoni — bu kislorod olish uchun havo yutish va qoldiq havoni chiqarib yuborishdir. Biz nafas chiqarayotgan havoda kislorod yo’q, unda karbonat angidrid gazi va suv bug’i bor. Biz yutadigan kislorod ba’zi ovqatlarni “kuydirishi”, ya’ni organizm ularni hazm etishi uchun kerak. Tarkibida suv bug’i va karbonat angidrid gazi mavjud bo’lgan qoldiqlarning bir qismi organizm tomonidan parchalab tashlanadi, bir qismi esa tashqariga chiqarib yuboriladi. Meduza va ko’pgina chuvalchanglar juda sodda shaklda nafas olib chiqaradi. Ularning mutlaqo nafas olish a’zolari yo’q. Suv tarkibidagi kislorod terisi orqali singdirib olinadi, karbonat angidrid gazi eritmasi xuddi shu yo’sinda tashqariga chiqib ketadi. Ularning nafas olish va chiqarish borasidagi bor gap mana shu. Murakkabroq tuzilishga ega bo’lgan yer chuvalchanglarining maxsus suyuqligi — qoni kislorodni terisidan olib, ichki a’zolariga tarqatadi va tashqariga karbonat angidrid gazi chiqaradi. Aytgancha, ba’zan qurbaqalar ham shu yo’sinda, terisidan nafas olib chiqarish a’zosi sifatida foydalanadi. Ammo ularning o’pkasi bor va undan kislorod yetishmay qolgandagina foydalanadi. Ko’pgina hasharotlar g’ayritabiiy va qiziqarli ravishda nafas oladi. Agar ularning qorin bo’shligiga qarasak, terisida juda ko’p mayda teshiklar borligini ko’ramiz. Mana shu teshikchalar naychalarga kirish yo’lidir, biz ularni nafas olish naylari deb ataymiz. U insonning nafas olish naylari kabi harakat qiladi! Shunday qilib, hasharotlar ham biz kabi nafas oladi, ammo ularning qorin bo’shlig’ida yuzlab nafas olish naylari joylashgan bo’ladi. Bu naylar hasharotdek mayda mavjudotlarning ko’p joyini egallamaydi. Ammo siz odamda ham mana shunday nafas olish sistemasi bo’lishini tasavvur eta olasizmi? Boshqa a’zolar uchun joy tegmay qolardi! Aytgancha nafas olish sur’ati (ya’ni qancha tez nafas olishimiz) jonivorning o’lchami bilan belgilanadi. Hayvon qanchalik katta bo’lsa, u shunchalik kam nafas oladi. Masalan, fil bir daqiqada 10 marta, sichqon 200 martagacha nafas oladi!
Ko'pgina suv organizmlari yopiq traxeya tizimiga ega bo'lib, unda spirakullar ishlamaydi. U yopiq va uning ichida tashqariga "chiqish" yo'q. Nafas olish Bu gillalar - tananing o'simtalari yordamida amalga oshiriladi, ular ichiga traxeya ko'p kiradi va shoxlanadi. Yupqa traxeolalar gillalar yuzasiga shunchalik yaqinlashadiki, ular orqali kislorod tarqala boshlaydi. Bu suvda yashovchi ba'zi hasharotlar (kaddis pashshalari, tosh chivinlari, mayinlar, ninachilarning lichinkalari va nifalari) gaz almashinuvini amalga oshirish imkonini beradi. Ularning er yuzidagi mavjudotga o'tishi (kattalarga aylanish) paytida gillalar qisqaradi va traxeya tizimi yopiqdan ochiqgacha.
Boshqa hollarda, suv hasharotlarining nafas olishi atmosfera havosi orqali amalga oshiriladi. Bu hasharotlar ochiq traxeya tizimiga ega. Ular havo yuzasiga suzuvchi spirallar orqali havo oladi va keyin suv tugaguncha suv ostiga tushadi. Shu munosabat bilan ular ikkita tarkibiy xususiyatga ega:
• birinchidan, havoning katta qismini to'plash mumkin bo'lgan havo qoplari rivojlangan;
• ikkinchidan, traxeya tizimiga suv o'tkazmaydigan spirakullarning ishlab chiqilgan qulflash mexanizmi.
Boshqa xususiyatlar ham mumkin. Masalan, suzuvchi qo‘ng‘izning lichinkalarida spirkullar tanasining orqa uchida joylashgan. U "nafas olish" kerak bo'lganda, u sirtga suzadi, "teskari" vertikal holatni oladi va stigmalar joylashgan qismini ochib beradi.
Oddiy chivin lichinkasida qorin bo'shlig'ining bir-biriga bog'langan 8 va 9 segmentlaridan nafas olish trubkasi yuqoriga va orqaga cho'ziladi, uning oxirida asosiy traxeya magistrallari ochiladi. Naycha suv ustida turganda, hasharotlar havoni magistrallardagi bo'shliqlar orqali oladi. Deyarli bir xil, ammo aniqroq naycha Eristalis lichinkalarida uchraydi. Bu shakllanish ularda shunchalik aniqki, uning mavjudligi va hasharotlarning kulrang rangi uchun bunday lichinkalar "kalamushlar" deb ataladi. Kattaroq yoki kichikroq chuqurlikda qolishga qarab, "kalamush" ning dumi uzunligini o'zgartirishi mumkin. (fotosurat)
Voyaga etgan suzuvchilarning nafas olishi qiziq. Ularda yon tomonlardan pastga va ichkariga, tanaga qarab egilgan elitra rivojlangan. Natijada, buklangan elitra bilan yuzaga suzganda, qo'ng'iz subelytral bo'shliqqa kiradigan havo pufakchasini ushlaydi. U erda spirallar ochiladi. Shunday qilib, suzuvchi kislorod zaxiralarini yangilaydi. Dyliscus jinsining suzuvchisi ko'tarilish oralig'ida 8 daqiqa, Hyphidrus taxminan 14 daqiqa, Hydroporus yarim soatgacha suv ostida qolishi mumkin. Muz ostidagi birinchi sovuqdan keyin qo'ng'izlar ham o'zlarining hayotiyligini saqlab qoladilar. Ular suv ostida havo pufakchalarini topib, ularni elitra ostida "oladigan" tarzda suzadilar.