Hayot faoliyati

Qon ketish klassifikatsiyasi (tasnifi)

Qon ketib, uning tomirdan tashqariga tarqalishi quydagicha

bo‘ladi: qonning tashqi muhitga erkin ketishi; tana bo‘shlig‘iga

yoki anatomik bo‘shliqqa ketishi; diffuzion qon ketishi;

70

to‘qimalarning qonga shimilishi; faqat to‘qimalarda cheklanib

yig‘ilgan qon.

Shikastlangan qon tomirning anatomik tuzilishi va fiziologik

holatiga qarab, arterial, venoz, aralash, kapillyar va parenximatoz

qon ketishi mumkin.

Arterial qon ketishida shikastlangan tomirdan fontanga

o‘xshab, qon oqadi. Agar katta arteriya tomiri shikastlangan

bo‘lsa, bunda vijillagan ovoz bilan qon ketadi. Qon ketish hajmi

va tezligi qon-tomirning katta kichikligiga, arteriya bosimiga,

qon tomirining shikastlanish darajasiga bog‘liq. Magistral arteriya

ko‘ndalangiga yorilganida unda ko‘p qon ketadi. Ko‘p qon

ketganda qo‘l-oyoq ishlamay qolishi, hatto bemor o‘lishi

mumkin.

Kichik va o‘rta kalibrli arteriyalardan ketgan qon – qon

tomiri o‘rta o‘rami, markaziy va tashqi shikastlangan tomir

devorlari, dumaloq va uzun mushaklarning spastik qisqarishi

natijasida o‘z-o‘zidan to‘xtab qolishi mumkin.

Venoz qon ketishda yig‘ilgan, kislorodga to‘yinmagan qon

rangi qora tusli bo‘lib, tomir urmaydi, yaradan qon kam, qon

tomirining tashqi qismidan esa qon ko‘p ketadi. Bo‘yin yoki

ko‘krak qafasi venoz qon tomirlarning shikastlanishi havo

emboliyasi – qon tomiriga havo kirib qolishi bilan xavflidir,

bunda kichik qon aylanishida xatarli o‘zgarish bo‘lib, bemor

nobud bo‘lishi mumkin. Venoz qon ketishi, ayniqsa mayda va

o‘rta venalar shikastlanganda uncha xavfli emas, agar qon

bosimi kam bo‘lsa, qon sekin oqishi, ikkinchi bosqichda pastga

tushadigan qon tomiri devorida qonning quyilib qolishiga

sababchi bo‘ladi.

Arteriya va vena qon tomirlarining alohida shikastlanishi

kam uchraydigan hodisa hisoblanib, ko‘pincha qon ketishda, bir

vaqtning o‘zida ham arteriya, ham vena tomirlari shikastlanadi.

Kapillyar qon ketishi – teri shilliq qavati, mushak yuzi

shikastlanganda, teri qirilganda shilliq qavati chaqa bo‘lib,

uning yuzidagi kapillyarlardan qon «oqib» turadi, qon ketish o‘z

-o‘zidan to‘xtaydi. Agar qon ivishi buzilgan bo‘lsa, kapillyar

qon oqishi hayot uchun o‘ta xavfli hisoblanadi.

71

Jigar, me’da osti bezi, buyraklar jarohatlanganda shikastlangan

kichik qon tomirlaridan, parenximatoz organlardan qon

ketadi, bu qon ketish biriktiruvchi to‘qimalar orasida, qon

tomirlarining qisqarishi qiyin bo‘lgan yerda bo‘lganligi sababli,

yo‘li ochiq bo‘lib, qon ketishining o‘z holicha to‘xtashi

qiyinlashadi.

Klinik holatga qarab tashqi, ichki va yashirin qon oqish farq

qilinadi.

Tashqi qon ketishda qon tashqi muhitga oqib chiqadi.

Tashqi qon ketish ko‘proq bo‘yin, qo‘l-oyoq va boshda kuzatiladi.

Ichki organlarning shikastlanishi kam uchraydi (buyraklar,

oshqozon osti bezi va boshqalar). Lekin bunday shikastlanishda

yara kanali orqali tashqariga ko‘p qon ketadi, ichki organlar

shikastlanganda yara yiringlashi mumkin, chunki tashqi muhit

bilan bog‘laydigan yara kanali orqali o‘tadigan patogen

mikroblar va qon iviqlari yaraga infeksiya tushirishi mumkin.

Ichki qon ketish shikastlangan qon tomirlaridan bo‘shliqqa,

oraliqqa, ichki organlar joyiga va uning atrofiga tarqalish yo‘li

bilan namoyon bo‘ladi. Shikastlangan qon tomiridan ichki

organlar yoki plevra bo‘shlig‘iga qon ketish haddan tashqari

katta bo‘ladi, shuning uchun o‘zidan o‘zi to‘xtashining iloji

yo‘q, chunki qon tomirini bosish mumkin emas, katta anatomik

hajm ichki bo‘shliq bosimining ko‘tarilishiga yo‘l qo‘ymaydi.

Bundan tashqari qorin va o‘pka pardasi bo‘shliqlaridagi

to‘plangan qon fibriondan mahrum bo‘ladi va ivish qobiliyatini

yo‘qotadi. Katta hajmga ega bo‘lmagan anatomik bo‘shliqlarda

(bo‘g‘im) ko‘pchilik holatlarda bo‘shliq ichiga anatomik

cheklangan a’zolarida (diafragma tepasi, kichik tosda, charvi

xaltasida) o‘z-o‘zidan qon ketishi to‘xtaydi, chunki u yerlarda

xaltachasimon gematoma shakllanishi bilan cheklangan qon

yig‘ilishi uchun sharoitlar yaratiladi, ba’zida ko‘p qon quyilishi

mumkin. Qorin bo‘shlig‘i yopiq shikastlanganida parenximatoz

organlarining (jigar, taloq, buyraklar) qobig‘i yorilishi mumkin.

Ichki qon ketish katta hajmda bo‘lsa, aniq belgilar(terining

oqarishi arteriya, qon bosimining pasayishi, tomirning tez

urishi, nafas olishning qiyinlashishi, gemoglobinning kamayishi,

72

eritrotsitlar sonining kamayishi) umumiy anemiya kasalligining

klinik belgilari bilan xarakterlanadi.

Yashirin qon ketishning tashqi va ichki qon ketishlaridan

farqi shuki, yashirin qon ketishida klinik holatning noaniq

hollari sodir bo‘ladi: bu «tushunib bo‘lmaydigan» kamquvvatlik,

tez charchab qolishlik, bosh aylanishi, ko‘z oldining qorong‘ilashishi

va boshqalar bilan kechadi. Ichak-oshqozon bo‘shlig‘iga

qon tushsa u jigarrang tusga kiradi, ya’ni qondagi gemoglobin

moddasi oshqozon shirasining ta’sirida ushbu rangni beradi.

Agar qon oshqozonga yoki ichakka o‘tsa axlat qorayib ko‘mir

rangiga aylanadi, bu esa yashirin qon ketishining ishonarli

belgilaridan hisoblanadi. Buyrak, siydik yo‘li, siydik qopi

shikastlanishi qon ketishi bilan kechsa, qon siydikda bo‘ladi.

Odatda yashirin qon ketishini aniqlash uchun qo‘shimcha

tekshirish usullari (labaratoriya, rentgen, asboblar, radioizotop,

morfologik va boshqalar) lozim bo‘ladi.