Hayot faoliyati

Nazorat savollari

1. Zaharli kimyoviy moddalardan zaharlanganda birinchi

tibbiy yordam berishda nimalarga asosiy e’tibor qaratish zarur?

2. Xlordan zaharlanganda insonda qanday belgilar kuzatiladi?

3. Ammiak zaharli moddasining xususiyatlarini ko‘rsating.

4. Simob to‘kilganda qanday harakat qilish zarur?

5. Is gazining zaharlovchi omillarini ko‘rsating.

129

XIV MAVZU. FAVQULODDA VAZIYATLARDA

AHOLINING MUHANDISLIK MUHOFAZASINI TASHKIL

ETISH. BINOLAR VA QURILISH ASHYOLARINING

O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI

Ta’lim muassasasi hamda yashash joylarida yuz berishi

mumkin bo‘lgan favqulodda vaziyatlarga oldindan tayyorgarlik

ko‘rish mumkin.

Ayniqsa, ta’lim muassasalari mamlakatmizning turli hududlarda

joylashganligi sabab ulardagi dastlabki xavf shu joyda yuz

berishi mumkin bo‘lgan favqulodda vaziyatlar bilan bog‘liq.

Jumladan, zilzila xavfi katta bo‘lgan hududlarda ta’lim muassasasi

bino va inshootining mustahkamligi, sinf xonalarining

unga mos holda jihozlanishi, qo‘yilgan jihozlarning xavfsizlik

nuqtayi nazaridan joylashtirilishi muhim o‘rin egallaydi.

Markaziy Osiyoda vulqonlar bilan bog‘liq harkatlar kuzatilmasada,

biroq, O‘rtayer dengizi – Osiyo seysmik kamarida

joylashshgan O‘rtayer dengizi bo‘ylari mamlakatlarida bunday

tabiiy ofat xavfi mavjud. Yer ostida yuz bergan kuchli

o‘zgarishlar hamda juda katta issiqlik energiyasining yer qa’ridan

otilib chiqishi zilzilalarga, yer relyefini o‘zgarib ketishiga,

atmosferaning ifloslanishiga, yong‘inlarni kelib chiqishiga sabab

bo‘lishi mumkin. Vulqon – yer yuzasiga chuqur magmatik

manbalardan lavaqul, suvning qaynoq gazlari va bug‘lari, tog‘

jinslarining bo‘laklari otilib chiqaligan yer qobig‘idagi kanallar

va yoriqlar ustida yuzaga keluvchi geologik hodisa.

Markaziy Osiyoda yuz bergan ayrim zilzilalar yer relyefining

o‘zgarishiga ham olib kelganini unutmaslik kerak. Masalan,

1911-yildagi Kebin, 1948-yilda yuz bergan Ashxobod zilzilalarini

bular tarkibiga kiritish mumkin. Shuni unutmaslik kerakki,

zilzilalar boshqa tus yoki turdagi favqulodda vaziyatlarni ham

keltirib chiqarish xarakteriga ega. Shu sababli, ta’lim muassasasi

o‘ziga xavf solishi mumkin bo‘lgan barcha tusdagi favqulodda

vaziyatlarni oldindan bilishi shart. Bu xavflar ta’lim muassasasi

direktori fuqaro muhofazasi rahbari hamda fuqaro miuhofzasi

130

bo‘yicha shtab boshlig‘i va a’zoligidagi xodimlar ishtirokida

ko‘rib chiqilishi, muhofzalanish ishlari oldindan belgilab

qo‘yilishi lozim. Bu rejalar va uni amalga oshirish tartiblari

tuman yoki viloyat mas’ul tashkilotlari bilan kelishilgan holda

bo‘lishi kerak.

Shuni unutmaslik kerakki, o‘quvchilarning, shuningdek, ta’-

lim muassasasida ishlayotgan pedagog – xodimlar, ishchi-xizmatchilarning

favqulodda vaziyatlardagi tayyorgarligi va ularning

dastlabki, to‘g‘ri harakat qila olishi ta’lim muassasasining

rahbariga, uning bu sohadagi ishlarni o‘z vaqtida to‘g‘ri bajarganligiga

har tomonlama bog‘liq.

Ma’lumki, O‘zbekiston turli geografik hamda murakkab

geologik yer tuzilishiga ega bo‘lgan mamlakat hisoblanadi. Masalan,

yer ko‘chishlari yoki surilishlari bilan bog‘liq xavflar ham

ta’lim muassasasi faoliyatiga salbiy ta’sir etishi mumkin. Aynan

yer ko‘chishi mavjud bo‘lgan hududda joylashgan bino yoki

inshootga uning xavf solishi sababli ta’lim muassasasining

joylashgan joyi va unga xavf solishi mumkin bo‘lgan tabiiy,

texnogen va ekologik omillarni oldindan bilish va muhofaza

choralarini ko‘rish katta ahamiyat kasb etadi.

Shu o‘rinda aytib o‘tish kerakki, ta’lim muassasasida turli

tusdagi xavflarning oldini olish maqsadida fuqaro muhofzasi

tuzilmalari bo‘lib, tuzilma o‘qituvchilar orasidan shu sohaga

yaqin bilim va malakaga ega bo‘lgan mutaxassislardan boshliq

qilib tayinlash lozim.

Yurtimizda qadimdan yuz berib kelgan tabiiy ofatlar xalqimiz

turmush tarziga singib, undan muhofazalanish uchun o‘ziga

xos ilmiy izlanishlar olib borishga, imoratsozlikka oid madaniyatni

rivojlanishiga ham sabab bo‘lgan

Ma’lumki, azaldan ajdodlarimiz bino va inshootlarning har

tomonlama bardoshli va uzoq muddat o‘z holatini yo‘qotmay

turishi lozimligini e’tiborga olgan holda qurilishi ishlarini olib

borganlar. Qadimdan majdud ashyolar, ularning yer tarkibidagi

o‘zgarishlarga bardosh bera olishi, yog‘in sochinli kunlarning

ko‘p yoki kam bo‘lishi, shamolning esib turishi, shuningdek, yer

osti suvlarining yuqori yoki pastligi, yog‘in-sochinli kunlarda

suv xavfi e’tiborga olingan holda o‘ziga xos imoratsozlik mada131

niyati shakllangan. Yurtimizning shimoliy hududlari bilan qurilgan

imoratlardan tuzilishi va qurilishi bilan tog‘ va tog‘ oldi hududlarida

qurilayotgan binolar qurilishida keskin farqni sezish

mumkin.

Imoratsozlikda tuproq zichligini ta’minlash muhim o‘rin

egallaydi.

Shaxsiy uy-joy qurilishila tuproq-loydan asosiy qurilish

ashyosi sifatida foydalanish uning yetarlicha mustahkamligini

ta’minlab berolmaydi. Shaxsiy uy-joy qurilishida devorlarning

ko‘tarilishida sinchllardan hamla pishiq g‘ishtlardan foydalanish

imoratlarning muayyan mustahkamligini ta’minlaydi.

Yuqorida aytib o‘tilganidek, imoratlar va inshootlar talofat

ko‘radi. Ko‘rilgan talofat darajasi inshoot loyihasiga, ishlatilgan

qurilish materiallariga bog‘liq. Shuning uchun hamma inshootlar

va ularning ko‘radigan talofatlari davlat standarti bilan

tartibga solinadi.