Hayot yoʻli Tillolarni emas, vijdonini tanlagan o‘g‘il

Tuhmatlar, qiynoqlar va qatl
Xo‘jayev xorij davlatlari bilan aloqa qilmay, Buxoroni rivojlantirishni tasavvur qilolmasdi. Shu sabab u Germaniya, Ozarboyjon, Turkiya bilan aloqalar o‘rnatishga intildi. Bu – bolsheviklarga yoqmadi. Bir tomondan bolsheviklar, ikkinchi tomondan mamlakat ichkarisida bo‘lganlar Fayzulla Xo‘jayev faoliyatini doimiy kuzatib, uning kamchiliklarini topishga harakat qilishdi.
“Bolsheviklar esa uning mustaqil O‘zbekistonni tashkil qilishidan qo‘rqib, hatto bu ketishda u SSRning muhim rahbarlaridan biriga aylanishi mumkin deb, unga nisbatan soxta uydirmalarni to‘qishgan. Va nihoyat 1937 yilda Fayzulla Xo‘jayevga qator tuhmatlarni qilib, uni qamatishgacha boradilar. U Moskvada qamoqxonada yotganida juda qattiq qiynoqlarga uchraydi.
Guruhbozlik, Stalin qatag‘oni Xo‘jayevning ham yoqasidan tutdi. U 1938 yil 13 mart kuni otuvga hukm qilinadi. 1938 yil 15 martda Moskvadagi Butova tumani, Sosenskiy qishlog‘idagi o‘rmonda otib o‘ldiriladi.
Bu joy yaqinda aniq bo‘ldi. Borib ko‘rib keldim. O‘zbekiston hukumati ham shu tuproqda yotgan farzandlariga hurmat ko‘rsatadi, degan umiddaman”, – deydi uning jiyani ko‘zida yosh bilan.
Xo‘jayev O‘zbekistonda sovet rejimini ag‘darish uchun fitna uyushtirganlikda hamda Germaniya, AQSh, Yaponiya va Polsha foydasiga josuslikda aybdor deb topilgan. 1965 yilda to‘la oqlanib, Stalin qatag‘onining begunoh qurbonlaridan biri sifatida e’tirof etilgan.
F.Xoʻjayev 1937-yilda qatagʻon qilindi va 1938-yil 15-martda Moskvada oʻlimga mahkum etildi. Qabrining qayerdaligi nomaʼlum.
Jadidchilik harakatlari va tarixiy ta`qdirlari to’g’risida.
Jadidchilik - yangilanish, yangi zamonaviy maktab-maorifni targib kiluvchi g’oya bo’lib, u Turkistonni feodal qoloqlik, xurofotlardan ozod qilish, millat va Vatanni zamonaviy taraqqiyot yo’liga olib chiqib, milliy davlat barpo etish, Konstitutsiya, parlament va Prezident boshqaruvi asosida ozod va farovon jamiyat qurish, turkiy tillarga davlat maqomini berish, milliy armiya to’zish kabi maqsadlardan iborat edi. Demak, Turkistonda jadidchilik milliy-ozodlik harakati sifatida tarixga kirgan bo’lib, ular dunyoqarashida vatanparvarlik, millatparvarlik, ma‘rifat va taraqqiyotga erishish g’oyalari mavjud edi. Ular erkinlikka erishish yo’lida milliy ong va o’zlikni bilishni o’stirish zarur, deb ta‘kidlaganlar.
Jadidchilarning qismati chor hukumati, Vaqtli hokimiyat va ayniqsa, sobiq Sho‘rolar to’zumi davrida nihoyatda fojiali bo‘ldi. Ularning ko‘pchiligiga yuqorida bayon qilingan talablari uchun millatchi, «panturkist» degan tamg‘a bosilib, qatag‘on qilindi, jadidlar g‘oyalari va harakatiga qora chiziq tortildi. Jadidchilikning tor-mor qilinishi turkiy millatlarning jahon miqyosida tanilishini yana bir asrga orqaga surdi. Jadidchilik bir asr davomida avval kommunistik g‘oyaning tazyiqida, keyinchalik esa iskanjasida bo‘lib, to‘la ravishda namoyon bo‘la olmadi. Uning zaminlari shakllanishi tarzini o‘rganishga intilganlar ham tazyiq ostiga olindi. Uni o‘rganishga intilganlar ham ta’qib qilindi. Mustaqillik sharofati bilan Turkiston xalqlarining erki, mustaqilligi, milliy davlatchilik g‘oyalari, ma’rifati uchun kurashgan vatanparvarlarning muborak nomlari tiklandi, asarlari chop etildi. Jadidlarning g‘oyalari o‘lmas g‘oyalar bo‘lgani uchun ham mustaqillik bilan birga hayotimizga qayta kirib keldi.
Jadidchilik g’oyalarini chuqur ishlab chiqib, uni hayotga tadbiq qilganlardan Bexbudiy, Fitrat, Chulpon, A.Kodiriy, A.Avloniy, Munavva qori, F.Xujaev, Sufizoda, Isokjon Ibrat va boshqalar millatimiz kamolotini yuksaltirish, qadr-qimmatini yerga urishga yul quymaslik uchun katta ishlar qilganlar. Ma‘rifatchi jadidlar juda og’ir sharoitlarda g’oyaviy-siyosiy tazyiqlarga qaramay, millatimiz ma‘naviy yuksalishi uchun imkoniyatlar yaratishga harakat qildilar. Tarixning murakkab burilish davrlarida millatning milliy ongini yuksaltirish, milliy iftixor to’yg’usini, kuchaytirish birinchi darajali vazifa, deb bildilar. Ular Xalqimiz bolalari uchun maktablar ochar, o’quv qo’llanma, darsliklar yozar va dars berar edilar. Bu yo’lda xatto o’z shaxsiy mablag’larini ham ayamaganlar. Bunday saxovatpeshalik bizning xozirgi sharoitimiz uchun ham hayotiy zarurdir.
Shunday qilib, jadidchilik harakatidagi ma‘naviyat, birinchidan ozodlik va Mustaqillikka urushlar bilan emas, balki axolining savodini chiqarish, ularning ma‘rifatini ko’tarish orqali erishilishini, ikkinchidan milliy ongni rivojlantirish, milliy birlikni vujudga keltirish, siyosiy taraqqiyotga olib boruvchi omilligini; uchinchidan jadidchilar ma‘rifatparvarlik g’oyalarini faqat ilgari surish yo’li bilan cheklanib qolmasdan, o’zlarining mablag’lari hisobiga ham maktablar ochdilar, kitoblar chiqardilar. Ular og’ir moddiy qiyinchiliklar, g’oyaviy-siyosiy tazyiqlarga qaramay, millatning ma‘naviy yuksalishi uchun imkoniyatlar yaratishga harakat qildilar. Mana shu ishlari bilan jadidchilik harakati milliy ma‘naviyatimiz rivojiga buyuk xissa qushdilar.
Qadimda ota-bobolarimiz savob talab bo’lganlar. Jadidlar harakatining Turkistondagi namoyondasi va nazariy asoschilaridan biri Maxmudxuja Bexbudiy (1879-1919) bo’lib, u Samarkand shaxrida ruxoniy oilada tugilgan. Yoshligidan fanlarga qiziqib, arab, fors tillarini urganadi. Xajga boradi, Turkiya, Misr va Rossiyani, Peterburg, Minsk, Qozon kabi shaharlarini ko’radi. Bexbudiy Xalqimiz bolalariga diniy va dunyoviy ilm berish bilan birga, millat farzandlarini zamonaviy ilm olishi uchun taraqqiy topgan chet mamlakatlarga o’qitish uchun yuborish lozimligini ta‘kidlaydi. U quyidagi uch qoidani olga suradi.
Zamon talablaridan kelib chiqib ish ko’rish;
Millat taqdiri va istiqbolini belgilovchi milliy kadrlarni yetishtirish;
Milliy biqlikdan chiqib, dunyo miqyosida fikrlay oladigan, chet ellar bilan siyosiy, iqtisodiy, ma‘naviy-madaniy munosabatlarda jaxon andozalari darajasida ish yuritadigan millatga aylanish.
Bexbudiyning bu fikrlari hozirgi davrimizda I.Karimovning zamonaviy kadrlar tayyorlash siyosatida hamoxang ko’rinadi. U maorif sohasida ishlaydigan kadrlar iqtisodiy va ijtimoiy jihatdan kadrlanishini aloxida uqtiradi. «Turkiston bolalarini ilmsiz quymangizlar. Hammaga ozodlik yo’lini kursatingizlar»,-deb uqtiradi. Bexbudiy erksevarlik, ma‘rifatparvarlik, millat ozodligi g’oyalarini tarqatgani uchun taklif kilinadi va Qarshi shaxrida uldiriladi.
Jadidchilikning ko’zga kuringan namoyondasidan biri Munavvar Qori Abdurashid ug’li (1878-1931) Toshkentda tug’ilib, u ham Vatan ravnaqi, millat rivoji asosida yoshlarni ma‘rifatga chorlaydi. O’zi Toshkentda yangi maktab ochib, bolalarni o’qitadi. «Adibi avval», «Adibi Soniy», «Yer yo’zi» kabi bir qator darsliklar yozadi. Uning fikricha, ta‘lim-tarbiyani isloh qilmay, Xalqning ongini oshirmay, madaniy saviyasini ko’tarmay turib, jamiyat taraqqiyotida katta o’zgarish qilish amri-maxol. Mana shunday millatimiz rivoji yo’lidagi g’oyalari uchun sobiq shurolar hukumati uni ham qatag’on qilib, 1931 yilda otib tashlaydi.
Milliy uyg’onish g’oyalarini ilgari surganlardan biri Abdulla Avloniy bo’lib, millatimiz ma‘naviy inqirozini tanqid qiladi va fan yutuqlarini egallashga chaqiradi. «Ilm insonlarning madori, hayoti, raxbari, najotidir» degan g’oyasi bilan Xalqni ilm, ma‘naviyat, ma‘rifatga chorlaydi. «Turkiy Guliston yoxud axloq» nomli kitobida ilm-fan, ma‘rifat, ma‘naviyatning inson hayotida tutgan o’rniga katta baxo beradi. Bu esa bugungi o’zligimizni bilayotgan bir sharoitda ham ahamiyat kasb etadi. Avloniy millatimiz bolalarini ma‘rifatga chorlab quyidagilarni yozadi. «Ilm inson uchun goyat oliy va muqaddas fazilatdir. Zeroki, ilm bizga o’z ahvolimizni, harakatlarimizni oyna kabi ko’rsatur. Zexnimizni, fikrimizni qilich kabi utkir qilur, savobni gunoxdan, halolni haromdan, tozani murdordan ajratib berur. To’g’ri yulga raxnamolik qilib, dunyo va ohiratda mas‘ul bo’lishimizga sabab bulur. Bizlarni ilm jaxolat qorong’uligidan qutqarur. Madaniyatli, ma‘rifatli dunyosiga chiqarur. Allox Taologa muxabbat va e’tiqodimizni orttirur».
Umuman, jadidlar o’zlarining ma‘rifiy-ma‘naviy, millatparvarlik g’oyalari uchun ularning hayoti Chor xukumati va shurolar davrida nixoyatda fojeiy buldi. «Millatchi», «Panturkist» kabi tamg’alar bosib, katag’on qilindi, otib tashlandi. Jadidchilarga nisbatan bunday vaxshiyona choralar asosida ularning tor-mor qilinishi turkiy millatlarning jaxon miqyosida tanilishini yana bir asr orqaga surgan edi. Jadidizm g’oyalarini o’rganish ham ta‘qib qilingan edi.