Ha'z qq tili. Leksikologiya

ja`miyetlik 
sho`lkemler 
ruwxıylıq 
ha`m 
ag`artıwshılıq jumısların ken` ko`lemde ju`rgizip atır. 47 asxana o`zine o`zi xızmet 
ko`rsetiw usılına ko`shti. 

---

Gey bir qurılıs sho`lkemleri basshılarının` ısırapshılıg`ı sanalg`an edi. 
Barlıq baylanıs quralları (pochta, telegraf, telefon, radio) bunnan keyin de 
rawajlanatug`ın boladı. Turmıs jag`ınan xızmet ko`rsetetug`ın. 
Aralas dizbeklesiw arqalı. Bunda rus tilinen kirgen yamasa ulıwma 
internatsional`lıq termin so`z qaraqalpaq tilinin` burınnan bar so`zleri menen 
dizbeklesiwi arqalı, qarapayım so`zlerdin` ma`nileri jan`arıp, ken`eyip, jan`a 
tu`sinikti ko`rsetedi. 
O`zbekstan Konstitutsiyası -  jan`a ja`miyet tiykarı. Milliy ideya – ruwxıylıq 
tiykarı. Institut Ruwxıylıq-ag`artıwshılıq bo`liminin` baslaması menen «Pidayı 
jaslar klubı» sho`lkemlestirildi. 
Usı qarardı orınlaw maqsetinde instituta yubileydi o`tkeriw boyınsha 
sho`lkemlestiriw komiteti ha`m operativ shtabı du`zildi. Muzey binasın 
rekonstruktsiyalaw jumısı pitkerildi. 
Bazar ekonomikasın rawajlandırıw ha`m ekonomikalıq reformalardı 
teren`lestiriw protsessinde qarjı a`hmiyetli mashqala bolıp qalmaqta. Bulardan 
basqa bas injener, bas buxgalter, internatsional`lıq ta`rbiya sıyaqlı ko`plegen aralas 
dizbekler arqalı a`piwayı so`zlerimiz ilimiy, siyasiy jan`a ma`nide qollanılıwdın` 
na`tiyjesinde ma`nilerin ken`eytpekte. So`z ma`nisinin` ken`eyiwi degende onın` 
jekelikten ulıwmalıqqa awısıwı g`ana emes, so`zdin` da`slepki leksikalıq 
ma`nisinen bir neshe ma`ninin` payda bolıwın, onın` dizbeklesiw qa`biletinin` 
artqanın aytıwg`a boladı. 
So`z ma`nisinin` tarayıwı 
So`z ma`nisinin` tarayı – so`z ma`nisi ken`eyiwinin` qarama-qarsı jag`ı. Ol 
da ma`ninin` o`zgeriw protsesslerinen kelip shıg`adı. Biraq so`zlerdin` 
ma`nilerinin` tarayıwı so`z ma`nisinin` ken`eyiwindey ko`p ushırasatug`ın protsess 
emes. Degen menen bul da til rawajlanıwının` barısında ushırasıp otıratug`ın 
o`zgeshelikleri menen nızamlıqları bar qubılıs. Sonlıqtan bul qubılıs ta so`z 
ma`nisinin` o`zgeriwinin` jeke bir ko`rinisi. 
So`z ma`nisinin` tarayıwı tillerdegi faktlerge qarag`anda, tiykarınan adam 
tu`siniginin`, ulıwmalıqtan jekelikke qaray o`tiwinen, daralanıwınan, zatlardı 
ajırata, ayıra tanıy baslawınan ma`ni dizbeklerinin` azayıwınan payda boladı. 
Usıdan geypara so`zlerdin` ja`miyetlik ma`nisinin` tarayıwınan arxaizmge aynalıwı 
boladı, bir qatar so`zler ko`mekshilik xızmetke o`tedi, bara-bara ko`mekshi 
morfemag`a aynaladı. Mısalı, ha`zirgi qaraqalpaq tilinde jılqı, kiyik, ton – sıyaqlı 
so`zler. Burın ulıwma maldı, an`dı, kiyimdi bildirse, beri kele zattın` bir tu`rinin` 
g`ana atı bolıp qa`liplesti. Bul adam tu`siniginin` ulıwmadan jekege qaray 
bo`liniwinin`, zat o`zgesheliklerinin` qa`siyetlerin ajırata, ayıra tanıwdın` 
juwmag`ı. Al tillik ko`z-qarastan qarag`anda bul protsesstin` sırtqı, ishki sebepleri 
bar ekeni ko`rinedi. Sebebi, ja`miyettin` ekonomikalıq qurılısının`, xalıq 
xojalıg`ının`, ma`deniyatının` rawajlanıwına, o`zgeriwine baylanıslı payda bolg`an 
jan`a tu`sinikke say, ılayıq so`z ma`nisi de belgili o`zgeriske ushırap otıradı. 
So`z ma`nisi o`zgeredi, rawajlanadı: ma`ni o`risi birde ken`eye tu`sip, birde 
tarayadı: ha`r qıylı obrazlı ma`niler u`stem bolıp, birde so`z qollanıw usılı 

---

ko`beyip, birde ma`ni payda boladı, zaman ag`ımına qaray gey gezde so`z de, so`z 
ma`nisi de tu`pten jan`aradı; so`ytip so`zdin` semantikası u`zliksiz jonıladı. 
Ha`zirgi qaraqalpaq tilinde qollanılıp ju`rgen ayırım so`zlerdin` tariyxına, 
ma`nilik ta`repine na`zer awdarsaq, olardın` burınnan son`g`a ayırım o`zgerislerge, 
leksikalıq, ma`nilik, seslik o`zgerislerge ushırag`anlıg`ı seziledi. Mısalı, ot so`zin 
alayıq: 1) ot – o`simlik - ut usdi – o`simlik o`sti; 2) ot – mal jeytug`ın tu`rli sho`p; 
3) ot – da`ri, dawa; ot ichtim – da`ri ishtim. Bunda da`rtke dawa tabılmadı 
degendegi dawa – da`ri degen so`z. So`z ma`nilerinin` tarayıw jolın: 1) burıng`ı 
so`zler ma`nilerinin` tarayıwı; 2) basqa tilden kirgen so`zler ma`nilerinin` tarayıwı 
de peki toparg`a bo`lip qarawg`a boladı. 
1. So`z ma`nilerinin` da`stu`riy ha`m lingvistikalıq jollar menen tarayıwı. 
Ja`miyet rawajlanıwı menen birge adamnın` da oy-o`risi, du`n`ya tanıwı 
ken`eyip, teren`lep otırıwı nızamlı na`rse. Zat, qubılıslardın` tanılmag`an ta`repleri 
birimlep tanılıp, olardın` ayırmashılıq, o`zgeshelikleri de ayqınlasa baslaydı. 
Usının` na`tiyjesinde adam tu`sinigi ulıwmalıqtan jekelikke qaray bo`leklenip, 
tanılg`an zatlarg`a bo`lek-bo`lek atamalar bere baslap, burıng`ı atamanın` 
ko`rsetkish belgileri kemip, bir neshe tu`sinik bildiretug`ın ko`p ma`nileri taraya 
baslaydı. Zatlardı, is-ha`reketti bir-birinen ayıra alıwdın` o`zi ko`p ma`niliktin` 
saralanıwına, so`ytip onın` da`slepki ma`nisinin` tarayıwına sebep boladı. Bug`an 
tilimizdegi ag`ıw, gu`rkirew, jılqı, ton, erik, pushıq sıyaqlı so`zlerdin` burıng`ı 
ulıwmalıq, ha`reket ma`nisi menen ha`zirgi jekelik ma`nisi mısal boladı. «… oruk-
shaftoli, urik, alxori mevalarining umumiy nomi» (18:99). Maxmud Qashg`ariy 
o`zinin` so`zliginde bul jemislerdi bir-birinen ajıratıw ushın tolıq, sarı, qara degen 
so`zlerdi qosıp, tolıq erik (shaftoli), sarı erik (erik), qara erik (alxuri) dep ataydı. 
Kiyik – an` (ulıwma). Bul so`z barlıq jabayı an`nın` (arqar, bug`a, kiyik t.b. 
ulıwma tekles) ataması retinde qollanılg`an (18:182). 
Ton – kiyim. Barlıq sırtqı kiyimnin` ataması retinde qollanılg`an. Mısalı: 
tonnı naula – ko`ylek, ton kiyiw (18:194). Qaraqalpaq tilinde «toyda tonımdı ber», 
«toy tondiki, as attiki» degen naqıl bar. «Tanıg`an jerde boy sıylı, Tanımag`an 
jerde ton sıylı» degen de naqıl bar. 
At beredi xan ag`an`,