Ha'z qq tili. Leksikologiya

oyg`a degen so`z qıyalg`a degen ma`nide qollanılg`an bolsa, ekinshi ga`ptegi oyg`a 
degen so`z pa`ske degen ma`nide qollanılıp, awıldın` ornalasqan ornın ko`rsetip 
tur. 1. Ol tag`ı da suwıq tu`s bildirdi (X.Seytov «Ju`rektin` buyrıg`ı menen»). 2. 
Sol ku`ni Qarajan qaysar arqayın uyqıda jatırıp bir jaman tu`s ko`rdi 
(«Alpamıstan»). 3. Sen bolsan` «alma pis, awzıma tu`s» dep jatasan` (A.Begimov 
«Balıqshının` qızı»). 4. Tas tu`s, Irzambet qara taldın` sayasında uyqılap atır 
(X.Seytov «Ju`rektin` buyrıg`ı menen»). 
Joqarıdag`ı mısallardın` ha`mmesinde de forması jag`ınan birdey bolg`an 
so`z – tu`s. Bul so`z ha`r ga`pte ha`r tu`rli ma`nilerde birinshi mısalda suwıq tu`r 
bildirdi, ekinshi ga`p psixologiyalıq qubılıstın` bir tu`ri - tu`s degen, u`shinshi 
mısalda ha`reketlik, al to`rtinshisinde mezgillik ma`nide qollanılg`an. Birinshi, 

---

ekinshi, to`rtinshi mısallardag`ı tu`s atlıq so`z bolsa, u`shinshi mısaldag`ı tu`s so`z 
shaqabı boyınsha feyil so`zden ibarat. Bul ga`plerde tu`s degen so`zdin` qaysı 
ma`nide qollanılıp turg`anlıg`ı onın` sol ga`plerdegi so`zler menen ma`nilik 
baylanısınan g`ana anıq ko`rinip tur. 
Aytılıwı, seslik qurılısı boyınsha birdeylik tek so`zlerde g`ana emes, al 
ayırım grammatikalıq formalarda da ko`rinedi. Mısalı: Rasın aytqanda, klasskom 
bolg`andı menin` de ishim jek ko`rip turg`an joq (T.Qayıpbergenov «Mug`allimge 
raxmet»). Bir qısıwmet bolg`andı (Jiyen jıraw «Posqan el»). 
Selsiz ku`ni jawın boldım, 
Sa`tsiz esken dawıl boldım 
(Berdaq «Bolg`an emes»). 
Ne qılıp ju`rsiz? – dep soradı Men`limurat ag`a (T.Qayıpbergenov 
«Mug`allimge raxmet»). 
Birinshi mısalda bolg`andı so`zindegi –dı affiksi menen ekinshi mısalda 
bolg`andı so`zindegi – dı affiksinin` ma`nisi birdey emes, al pu`tkilley basqasha, 
birinshisinde –dı tabıs sepliginin` forması bolsa, ekinshisindegi –dı feyilge ta`n 
qosımta bolıp esaplanadı. Sonday-aq u`shinshi ha`m to`rtinshi mısallardag`ı siz, 
siz, affikslerinin` ma`nileri de tu`p tamırınan o`zgeshe. 
Bunday qubılıstı da til biliminde omonimiyalıq qubılıs deydi. 
Qaraqalpaq tilinde so`ze baylanıslı omonimiyalıq qubılıstı leksikalıq 
omonimiya deymiz de, al grammatikalıq fomalar arasındag`ı omonimiyalıq 
qubılıslı grammatikalıq omonimiya dep ataymız. 
Leksikologiyanın` izertlew ob`ektlerinin` biri sıpatında biz mine sol 
leksikalıq omonimiya haqqında so`z etemiz. 
Leksikalıq omonimiya haqqındag`ı ma`sele – ko`p izertlewdi talap etetug`ın 
talaslı ma`selelerdin` biri. Bunın` bunday bolıwının` tiykarg`ı sebebi tildegi 
omonimiyalıq qubılıslardın` ele de bolsa tu`rlishe tu`sinilip keliwinen bolıp otır. 
Tilimizde so`zlerdin` forması boyınsha birdey bolıp qollanılatug`ın 
jag`layları og`ada ko`p ushırasadı. Solay da, olarıdın` barlıg`ı birdey omonimiyalıq 
qubılıslar emes. Ko`p ma`nili so`zler de forması boyınsha birdey so`zler, biraq 
olardı formasına qaray leksikalıq omonimiyanın` qarawına kirgize almaymız. 
O`ytkeni omonimiya formalıq birliktin` ma`nilik jaqtan jaqınlıg`ına emes, al 
alıslıg`ına tiykarlanadı. Solay da ku`ndelikli turmısta olardı bir-birinen ayırıwda 
geypara qıyınshılıqlardı gezlestiremiz. 
Ayırım jag`daylarda geypara avtorlar ko`p ma`nilikti barınsha ken` tu`sinip, 
ma`nisi jag`ınan alıslap ketken so`zlerdi de omonim qatarına kirgizbewdi usınadı. 
Ma`selen, «.Muwsabaev ku`n, ay usag`an so`zlerdi omonimler emes, al ko`p 
ma`nili so`zler dep esaplaydı. Ku`n ha`m ay so`zleri planetalardın` atamaları 
ma`nisinde de, waqıtlıq atamalar ma`nisinde de qollanılatug`ınlıg`ı belgili. Bul 
ma`nilerdin` planetalıq ma`ni tiykarında payda bolg`anlıg`ına daw joq. Solay da 
planetalıq ma`ni menen waqıtlıq ma`nisi arasındag`ı baylanıs a`dewir alıslap 
ketken sıyaqlı ko`rinedi. Sonlıqtan bizin` pikirimizshe, bunday so`zlerdi ko`p 
ma`nilik tiykarında payda bolg`an omonimler dep esaplag`an maqul bolıwı kerek. 
Sonın` menen birge «.Muwsabaev qazaq tilinde leksikalıq usıl arqalı 
momonimlerdin` jasalıwı tuwralı so`z etkende bılay dep te jazadı: «Leksikalıq 

---

ta`s§l arqılı jasalg`an omonimder et§st§k tu`b§rd§ so`zlerde de j§y§ kezdesed§. 
Et§st§kt§n` tuyıq tu`r§ men es§mn§n` atau tu`r§ a`r qaysısı o`z aldına turaqtı, 
alshaq mag`anada awısqandıqtan omonim bolatın jerler§ bar. A`s§rese bwlar 
qwral-saymannın` atı bolg`anda j§y§ ushıraydı.
Mısalı: 1) qashau-et§st§k, 2) qashau-qashaytın qwral; 1) egeu – et§st§k, 2) 
egeu-egeyt§n qwraldın` atı; 1) bulau-et§st§k, 2) bulau – bwl arqılı §stelet§n 
emn§n` atı; 1) boyau-et§st§k, 2) boyau-boyaytın zatlardın` jalpı atauı, tag`ı osı 
siyaqtı». 
Bunda ol so`z ma`nimi birotala awısıp, ekinshi bir zattın` ataması bolıp 
ketken usınday bir formalı so`zlerdi de omonimler dep esaplaydı. A`lbette, qashaw, 
egew usag`an atawısh feyiller menen qural atamaları bolg`an qashaw, egew 
usag`an atlıq so`zler arasında da semantikalıq baylanıs bar. Bul baylanıs ta ay 
degen planeta ataması menen belgili bir waqıttın` ataması bolg`an ay so`zleri 
arasındag`ı semantikalıq baylanıstan a`ziz ko`rinbeydi. Usıg`an qaramastan 
birinshileri omonimler toparına kirgiziledi de, al ekinshileri ko`p ma`nisi so`zler 
dep anıqlanadı. Bizin`she, bul jerde pikir qayshılıg`ı bolıwı kerek. Sonlıqtan 
bunday jag`daylardı omonimiyalıq jobada qarag`an orınlı, o`ytkeni olar o`zgeshe 
ma`nili ha`r tu`rli atamalardan esaplanadı. 
«.Muwsabaev bir formag`a iye, ha`r tu`rli ma`nili at, et usag`at atlıq so`zler 
menen at, o`t usag`an feyil so`zlerdi de omonimler dep qaralıp kiyatır. Ko`pshilik 
tu`rkiy tillerden, sonday-aq qazaq tilinin` o`zinde de bir qatar avtorlar at, o`t, jala 
usag`an so`zlerdi omonimler dep esaplaydı. Bunday so`zlerdi omonimlerge 
kirgiziwge olardın` forması jag`ınan birdey, al ma`nisi jag`ınan ha`r qıylı bolıp 
keliwi tiykar bola aladı. Birlik sandag`ı, ekinshi bettegi geypara buyrıq meyil 
feyilleri ko`pshilik so`zler menen tu`rles bolıp keledi, sonlıqtan olardı omonimler 
dep qaramaymız dew qalay da u`stirtin bolıwı kerek. 
Solay etip, ko`p ma`nililik tiykarında payda bolg`an, biraq ma`nileri 
bo`leklengen so`zler de, ha`r tu`rli so`z shaqaplarına tiyisli at, o`t jala usag`an 
so`zler de omonimler sıpatında qaralg`an maqul. 
Ko`p ma`nili so`zlerdi omonimlerden ajıratıwg`a biz kontekstte su`yenemiz, 
kontekst arqalı ma`nilik jaqınlıq penen ha`r qıylılıqtı anıqlaymız. 
Usının` menen birge bul jerde bir formag`a iye bolg`an so`zlerdin` ko`p 
ma`nili ya omonim so`z ekenligin tekserip ko`riwdin` E.M.Galkina-Fedoruk 
ta`repinen usınılg`an jolın da aytıp o`tiwge tuwra keledi. Bul usıl eki tu`rli boladı. 
Birinshi usıl bul tu`rde aytılatug`ın so`zlerge sa`ykes sinonimlerdi tan`lawdan 
ibarat. Ma`selen, usı usıl arqalı mına to`mendegi kontekstlerde ushıraytug`ın ot 
ha`m jas degen so`zlerdi tekserip ko`reyik: 
1. Bar, ana sıyır menen atqa, qoyg`a ot orıp sal (A.Bekimbetov, «Dawıl»). 
2. Doynag`ınan shıqqan ot, 
Za`mbirektey atıldı. 
(«Alpamıstan»). 
3. ?aqıt jas ilimpazg`a tema tawıp berdi (A`.Ta`jimuratov, «Eki gu`rrin`»). 
4. Ra`wshannın` jas denesine suwıq tiydi (J. Aymurzaev. «A`miwda`r`ya 
boyında»). 

---

Birinshi mısaldag`ı ot degen so`zge sho`p degen so`z sinonim bola aladı, al 
ekinshi ga`ptegi ot so`zinin` sinonimi-jalın, sho`p penen jalın degen so`zdin` 
arasında hesh qanday ma`nilik jaqınlıq joq. Demek, birinshi ha`m ekinshi 
mısaldag`ı ot omonim so`zler eken. 
Ekinshi ha`m u`shinshi mısallardag`ı jas degen so`zdin` sinonimlik qatarına