Ha'z qq tili. Leksikologiya

shınıqpag`an, qatpag`an degen so`zler kire aladı. 
Ma`nilik jaqtan bir sinonimlik qatarg`a iye bolg`anlıqtan u`shinshi ha`m 
to`rtinshi mısallardag`ı jas so`zin ko`p ma`nilik xızmetti atqarıp tur dep juwmaq 
shıg`arsaq boladı. 
Ekinshi 
usıl-sol 
so`zlerdin` 
morfologiyalıq 
jaqtan 
o`zgeriwindegi 
ayırmashılıqtı tabıw arqalı iske asadı. Ma`selen, jaz so`zi jıldın` bir ma`wsimi 
ma`nisinde jazdan, jazdın` jazg`a t.b. bolıp morfologiyalıq o`zgeriske tu`siwi 
mu`mkin. Al jaz ha`reket ma`nisinde jazdım, jazıp, jazıw usag`an formalarda 
qollanıla beredi. Demek, bul so`zler morfologiyalıq jaqtan ha`r tu`rli bolıp 
o`zgeriske tu`siw qa`siyetine iye eken. Olay bolsa bul so`zler omonim so`zleri 
bolıp tabıladı. 
So`zlerdin` morfologiyalıq jaqtan o`zgeriwindegi ayırmashılıqtı tabıw arqalı 
anıqlaw usılı forması, aytılıwı boyınsha birdey, al ma`nisi boyınsha ha`r tu`rli 
so`zler kontekstte ha`r qıylı so`z shaqabınan bolıp kelgende g`ana paydalı usıl bola 
aladı. 
Bul usıllar ha`zirgi qaraqalpaq tilindegi omonimlerdi ko`p ma`nili so`zlerden 
ajıratıwda da belgili a`hmiyetke iye. Solay da barlıq jag`dayda da olar arasındag`ı 
semantikalıq ma`ni ayırmashılıg`ın anıqlaw arqalı omonimlerdi kontekstte tanıw 
bul polisemiya menen omonimiyanı bir-birine ajıratıwdın` tiykarı bolıp qala 
beredi. 
Aytılıwı, forması boyınsha birdey, biraq ma`nilik jaqtan alıs so`zlerdin` 
ku`ndelikli qollanılıw jag`dayında sol aytılıwı ha`m forması boyınsha birdeyligin 
saqlawdın` shegarası bir emes, ha`r qıylı. Olardın` bir toparı barlıq waqıtta birdey 
formag`a iye bolıp keledi, birdey gramatikalıq formalar menen o`zgere aladı. 
Ma`selen, jumıs ma`nisinde qollanılatug`ın is so`zi menen bir na`rseni 
tu`yreytug`ın quraldı bildiretug`ın is so`zi isti, istin`, isler iske. t .b. usap barlıq 
jag`dayda formalıq ortalıqtı saqlay aladı, al ma`wsimnin` atı jaz so`zi menen 
buyrıq meyil tu`rindegi jaz so`zleri tek usı formasında g`ana aytılıwı ha`m seslik 
ortalıg`ın saqlap, qalg`an formalar da pu`tkilley o`zgeshe halg`a keledi: jazda, 
jazg`a, jazıp, jazaman, t.b. 
Usıg`an baylanıslı leksikalıq omonimiyada so`zlerdin` omochimler ha`m 
omoformalar dep atalatug`ın eki toparın ko`remiz. 
Aytılıwı seslik ortalıg`ı jag`ınan birdey, ma`nisi jag`ınan pu`tkilley basqasha, 
barlıq jag`dayda birdey gramatikalıq formalar menen o`zgere alatug`ın so`zler 
omonimler dep ataladı. Mısalı: aw/an`/-aw balıq tutatug`ın quraldın` bir tu`ri/, 
oy/shuqır/-oy/ adamnın` qıyalı ma`nisinde/ t.b. 
Al belgili bir formada g`ana ortalıqtı saqlap, qalg`an jag`dayda o`zgeshe 
grammatikalıq ko`rsetkishlerge iye, ma`nisi jag`ınan bo`lek so`zler omoformalardı 
quraydı. Mısalı: o`t/atlıq/-o`t /feyil/, t.b. 

---

Tildegi faktlarg`a itibar bersek, omonimler, ulıwma alg`anda, bir so`z 
shaqabının`, al omoformalar ha`r tu`rli so`z shaqaplarının` ishinde ko`rinetug`ının 
bayqaymız. 
Endi biz ha`zirgi zaman qaraqalpaq a`debiy tilinde omonimlerdin` qanday 
jollar menen jasalatug`ınlıg`ın ko`reyik. 
Omonimler geypara ko`p ma`nili so`zlerdin` leksikalıq ma`nilerinin` 
uzaqlasıwı arqalı jasaladı. Ma`selen, tilimizde bir na`rsenin` tu`rin bildiretug`ın 
ko`k degen so`z bar. Bul so`z erterekte de bir na`rsenin` tu`rin ko`rsetetug`ın 
ma`nini bildirip kelgen. Ol bizin` tilimizde aspan degen ma`nide de, jan`a ko`gerip 
shıg`ıp kiyatırg`an o`simlik ma`nisin de, pispegen degen ma`nide de qollanılıp ju`r. 
Bul so`zdin` da`slep ko`p ma`nilik so`z bolıwı itimal. Bulay dewge aspannın` da, 
jan`a shıg`ıp kiyatırg`an o`simliktin` de, pispegen na`rsenin` de (qawın, g`arbız, 
miywe, egin, t.b.) tu`rinin` ko`k bolıwı mu`mkinshilik beredi. Demek, usı 
so`zlerdin` shıg`ısında olar arasında qanday ma`nili bolg`an so`zdin` jeke ma`nileri 
uzaqlasıp omonimlerdi payda etken degen juwmaq shıg`arıwg`a boladı. Sonday-aq 
usı ku`nde ha`r tu`rli ma`nilerde qollanılıp ju`rgen ku`n, ay degen so`zler de ko`p 
ma`nili so`zlerden payda bolg`an, etimologiyalıq jaqtan ortaq ha`zirgi 
omonimlerden esaplanadı. 
Qaraqalpaq tilinin` so`zlik quramında ha`rekettin` ha`m sol ha`reketti iske 
asırıwshı zattın` ataması ma`nisin an`latatug`ın so`zler de bar. Bunday so`zlerdin` 
da`slep ha`rekettin` ataması bolg`anlıg`ı, al kem-kem belgili bir tariyxıy 
rawajlanıw da`wirlerinde sol ha`reketti orınlawg`a sebepshi bolatug`ın quraldı 
atawg`a da ko`shkenligi seziledi. Usının` na`tiyjesinde ma`nilik jaqtan ha`r tu`rli 
omonimler jasalg`an: Mısalı: 
1. Qulaqtı buraw-oyın emes. 
2. Oqıwshı buraw menen qalay islewdi u`yrendi. 
Bunda birinshi mısaldag`ı buraw degen so`z ha`rekettin` ataması, al ekinshi 
mısaldag`ı buraw quraldın` atın bildirip, o`z-ara omonimlerdi payda etip tur. 
Ko`pshilik so`zler ha`rekettin` ataması ha`m sol ha`rekettin` na`tiyjesinde 
payda bolatug`ın zattı da an`latıp kiyatır. Ma`selen, quymaq, oymaq usag`an 
so`zler usınday xarakterge iye. Olar, a`lbette, da`slep ha`rekettin` ataması 
ma`nisinde g`ana qollanılıp, keyin sol ha`rekettin` na`tiyjesin an`latıwg`a da 
ko`ship ketken. Sonın` na`tiyjesinde ma`nileri alıslap, omonimler payda bolg`an. 
Omonimler ha`r tu`rli fonetikalıq qurılısqa iye bolg`an so`zlerdin` da`wirler 
dawamında o`zgerip, birdey fonetikalıq qurılısqa ko`shiwinen de payda boladı. 
Ma`selen, bas so`zinin` adamnın` bası degen ma`nisindegi tu`ri eski tu`rkiy jazıw 
nusqalarında bash, al bas, basıw ma`nisinde, usı tu`rinde ushırasadı. Tarixıy 
da`wirler dawamında forması boyınsha da, ma`nisi boyınsha da bir-birinen 
ayırılatug`ın usı so`zler bas degen bir formag`a iye bolıwı na`tiyjesinde bizin` 
tilimizde omonimlik qatardı payda etip otır. Bul so`z atlıq ma`nisinde de, feyil 
ma`nisinde de tek g`ana bas tu`rinde qollanıladı. Demek, bas so`zi fonetikalıq 
o`zgerisler na`tiyjesinde payda bolg`an omonimlerden ibarat. 
Sonday-aq biz so`zi tigiw quralının` atın ko`rsetetug`ın atlıq ma`nisinde de 
qollanıladı, al tilimizde biz degen almasıq so`z de bar. Etomologiyalıq izertlewler 
tigiw quralının` ataması ma`nisinde qollanılatug`ın biz so`zinin` erterekte bigiz 

---

bolg`anlıg`ın anıqlaydı ha`m usıg`an baylanıslı bul so`z lerdi, so`zlerdin` tariyxıy 
da`wirler dawamında fonetikalıqjaqtan o`zgerislerge ushırawı arqalı ayırılıwı 
boyınsha sa`ykes kelip, omonimlerdi do`retiw dep belgileydi. 
Olay bolatug`ın bolsa tigiw quralının` ataması ma`nisinde qollanılatug`ın biz 
so`zi menen almasıq ma`nisinde qollanılıp kiyatırg`an qaraqalpaq tilindegi biz 
so`zi fonetikalıq o`zgerisler na`tiyjesinde payda bolg`an omonimlerden ibarat. 
Qaraqalpaq tilinde ko`pshilik omonimler semantikalıq jaqtan hesh qanday 
baylanısı bolmag`an so`zlerdin` tariyxıy rawajlanıwdın` barısında tek forması 
boyınsha usas kelip qalıwı na`tiyjesinde do`regen. 
Mısalı: 1. Bir topar jas jigit ko`ylekshen`, ju`zi qıp-qızıl bolıp, su`ymen 
menen pech`tin` ornınday jerdi oyıp atır (S.Babaevskiy, «Altın juldızlı jigit»). 
2. Bizin` brigada usı bıyıl ma`mleketlik paxta tapsırıw planın ju`z protsent 
etip orınladı («Sovet Qaraqalpaqstanı» gazetasınan). 
3. Jamanlarg`a sırın`dı aytpa, 
Kelgen jerde so`zden qaytpa, 
Dostın`dı jaman mun`aytpa, 
Dushpanın`dı mata, balam. 
(«Berdaq, «Balam»). 
4. Jan`ag`ı adamnın` to`rdegi anna jer, mına jerinin` sırı keteyin degen u`lken 
arshag`a ko`zi tu`sti (Qaraqalpaq xalıq erteklerinin`). 
5. Atın`dı atasa, sıbag`an`dı iytke sal 
6. Atına mingen Arıslan, 
Bul ketisten ketedi 
(naqıl) 
(«Qırıq qızdan»). 
Bul mısallarda forması jag`ınan birdey, biraq ma`nisi ha`r tu`rli ju`z, sır, at 
degen so`zler ushırasadı. Birinshi mısaldag`ı ju`z degen so`z ren`ki, beti, tu`ri 
ma`nisinde, al ekinshi mısaldag`ı ju`z so`zi bolsa-sanlıq. U`shinshi mısaldag`ı sır 
so`zi pikir, jasırın pikir ma`nisinde, al to`rtinshi mısaldag`ı sır so`zi bolsa boyaw 
ma`nisinde qollanılg`an. Sonday-aq besinshi mısaldag`ı at so`zi adamg`a baylanıslı 
atama bolsa, altınshı mısaldag`ı at so`zi haywanlardın` bir tu`rin an`latadı. 
A`lbette, bular arasında hesh qanday semantikalıq jaqınlıq joq, al qaraqalpaq tili 
leksikasının` tariyxıy rawajlanıwı da`wirinde olar fonetikalıq jaqtan tek bir-birine 
usas kelip g`ana, omonimlik qatarlardı payda etken. 
Ha`zirgi zaman qaraqalpaq tilinde ko`pshilik omonimler so`zlerdin` 
morfologiyalıq jaqtan o`zgeriwi na`tiyjesinde do`reydi. Bunda so`z tu`birlerine 
belgili bir qosımtalardın` jalg`anıwı arqalı forması jag`ınan birdey, biraq ma`nisi 
jag`ınan bir-birine usamaytug`ın so`zler qatarı payda boladı.
Mısalı: 
1. Mına so`zdi yadtan shıg`arma haslan, 
Jaslıq sag`an beriledi bir reet.