Ha'z qq tili. Leksikologiya

(I.Yusupov, «Tasqın bolıp ag`ıp o`t»). 
2. Jigerlenip tag`ı moldan, 
Shıg`arma jaz xalqın` ushın. 
(J. Dilmuratov, «Jasa, shayır, uzaq o`mir»). 

---

3. Tarastın` tanıs jigitleri saz tın`lap otırg`an jigitlerdin` tınıshlıg`ın buzbastan, 
tek g`ana basın bir iyzep, sa`lemlesip qoydı (O.Bekbawliev, «Taras Aralda»). 
4. Siz en` a`weli mınaw jas u`lken ag`ay menen tanısıp qoyın` 
(A.Bekimbetov, «Gu`res»). 
Bul mısallardag`ı omonim so`zleri belgili qosımtalardın` qosılıwı arqalı 
jasalıp otır. Birinshi mısalda shıg`arma degen so`z feyil ma`nisinde, al 
ekinshisinde atlıq ma`nisinde qollanılıp tur. U`shinshi mısaldag`ı tanıs degen so`z 
kelbetlik, to`rtinshi mısalda ol feyil ma`nisinde qollanılg`an. Da`slepki eki mısaldı 
omonim jasawg`a sebepshi bolıp turg`an qosımta, ma, al keyingi ekewinde 
omonim jasap turg`an qosımta-s. Bul jerde, a`lbette, bul qosımtalardın` formaları 
birdey bolg`anı menen, ma`nileri birdey emes. Ma`selen, birinshi mısalda-ma 
feyildin` bolımsızlıq ma`ni do`retiwshi qosımtası bolsa, ekinshi mısalda ma 
qosımtası atlıq jasıp tur, t.b. 
Ko`pshilik jag`daylarda so`z tu`birine geypara qosımtalardın` qosılıwı arqalı 
ekinshi bir tu`bir so`z benen birdeylik payda bolıp omonim quraladı. 
1. Qala berin`ler, jazıp tur, Aqbo`pesh (A.Bekbawlov), («Taras Aralda»). 
2. Bir a`jayıp sulıw qala ko`rdim o`zin`di (M.Seytniyazov, «Umıtpayman, 
venger jeri»). 
Bul jerde birinshi mısaldag`ı qala degen so`z ekinshi mısaldag`ı qala degen 
atlıq so`z benen –a qosımtasının` jalg`anıwı na`tiyjesinde omoformanı payda etip 
tur. 
Omonimler basqa tilden kelip kirgen geypara so`zlerdin` tilimizdegi ayırım 
so`zlerge forması jag`ınan uqsas kelip, birdey aytılıwı arqalı da jasalıwı mu`mkin. 
Ha`zirgi qaraqalpaq tilinde usınday jol menen payda bolg`an omonimler jiyi 
ushırasadı. Ma`selen, almaz, chay, may, kiy, soya, tabu, pech` usag`an so`zler 
bizin` tilimizge sırttan kelip qosılg`an so`zlerden ibarat. Olar ku`ndelikli 
turmısımızda almas, bolıs, atlas, shay, may, kiy, soya, tabıw, pesh bolıp aytılıp 
ju`r. Bular usılay aytılatug`ın, biraq ma`nileri basqasha tu`pkilikli so`zler menen 
sa`ykes kelip omonimlerdi payda etip otır. 
Ha`zirgi qaraqalpaq tilindegi omonimlerdin` tiykarg`ı jasalıw usılları mine 
usılardan ibarat. 
Qaraqalpaq tilinde omonimlerdin` bir so`z shaqabının` ishinde de, bir neshe 
so`z shaqaplarınan da payda bolatug`ınlıg`ın ko`remiz. 
Mısallar: 
1. Ol fabrikag`a listovkalardı uqıplı tu`rde aparıp turdı ha`m isti o`zimnin` 
minnetim dep qaraytug`ın boldı (M.Gor`kiy, «Ana»).
2. Men quwraq qızıl jın`g`ıldan usı isti jonıp aldım. 
3. Ha, bir tawı kemis pe, qalay-qalay? («Jetkinshik» gazetasınan). 
4. Arqa bette Qusxananın` tawı bar, 
Ba`ha`r bolsa sonna-shıbın jawı bar. 
(Xalıq qosıqlarınan). 
Bul mısallarda jumıs ma`nisindegi is so`zi ag`ashtan islenetug`ın quraldı 
bildiretug`ın quraldı bildiretug`ın is so`zi menen, al ha`reket tiykarında do`regen 
taw atlıq so`zi geografiyalıq atama bolg`an taw so`zi menen omonimlik qatarlardı 

---

do`retip otır. Olardın` barlıg`ı da so`z shaqapları ko`z-qarasınan qarag`anda atlıq 
so`zlerden esaplanadı. Demek, bunda omonimler bir so`z shaqabının` ishinde 
payda bolg`an. 
Mısallar: 
1. Qara saqallının` qızı ekenligi bep-belgili bolıp tur. (L.N.Tolstoy, «Kavkaz 
tutqını»). 
2. Iyttin` balasının` batırlıg`ına qaraYo-dedi ashınıp Yakov Lukich 
(M.Sholoxov, «Ashılg`an tın`»). 
3. On` qolının` uwısına qısqan bir na`rse bar. –Ash qolın`dıYo (K. Sultanov, 
«Aq da`r`ya»). 
4. Ash bala toq bala menen oynamaydı, 
Toq bala hesh na`rseni oylamaydı 
(naqıl). 
Bul jerde bir formag`a iye, ma`nisi jag`ınan ha`r tu`rli bolg`an qara, ash, 
degen so`zler ha`r tu`rli so`z shaqaplarınan do`regen. Birinshi mısaldag`ı qara 
degen so`z kelbetlik bolsa, ekinshi mısaldag`ı qara so`zi-feyil, u`shinshi mısaldag`ı 
ash so`zi feyil bolsa, to`rtinshi mısaldag`ı ash so`zi-kelbetlik. 
Ha`r tu`rli so`z shaqaplarınan omoformalar do`reydi. 
Joqarıda qaraqalpaq tilinde omonimlerdin` qalay payda bolatug`ınlıg`ın 
ko`rdik. Mine sol omonimlik qatarlardı do`retken so`zlerdin` o`z-ara semantikalıq 
baylanısının` da`rejesine ne itibar bersek, bizin` ko`z aldımızda so`zlerdin`eki 
toparı payda boladı. Olardın` bir toparın etimologiyalıq ha`m semantikalıq jaqtan 
baylanısı joq, al tek tariyxıy rawajlanıwdın` barısına g`ana fonetikalıq jaqtan bir 
formag`a iye bolıp shıqqan so`zler quraydı da, ekinshi toparın etimologiyalıq ha`m 
semantikalıq jaqtan bir-biri menen baylanıslı so`zler toparı quraydı. Ma`selen, oy 
(adamnın` oyı ma`nisinde (-oy) shuqır ma`nisinde, sır (adamnın` sırı ma`nisinde)-
sır (boyaw ma`nisinde) usag`an omonimlik qatarlardı qurawshı so`zlerdin` biri-biri 
menen hesh qanday etimologiyalıq ha`m semantikalıq baylanısı joq. Fonetikalıq 
o`zgerislerge ushıraw na`tiyjesinde usaslıqqa iye bolg`an biz (etik tigetug`ın biz 
ma`nisinde), biz (almasıq ma`nisinde), bas (adamnın` ya basqa na`rnin` bası 
ma`nisinde (bas feyil ma`nisinde), bas (adamnın` ya basqa na`rsenin` bası 
ma`nisinde) usag`an omonimlik qatarlar arasında da onday baylanıs sezilmeydi. 
Sonday-aq qaraqalpaq tiline basqa sırttan kelip kirgen geyparı so`zlerdin` forması 
ya aytılıwı jag`ınan ekinshi bir so`zler menen birdey bolıp shıg`ıwı na`tiyjesinde 
do`regen may (awqat ya basqa maqsette paydalanılatug`ın may ma`nisinde), may 
(aydın` atı ma`nisinde), tabu (til biliminin` termini ma`nisinde), tabıw (feyil 
ma`nisinde) usag`an omonimler de etimologiyalıq ha`m semantikalıq baylanısqa 
iye emes. 
Al etimologiyalıq ha`m semantikalıq jaqtan alıp qarag`anda ko`k (aspan)-ko`k 
(ko`k tu`r), (pispegen ma`nilerde), ku`n (planetanın` ataması ma`nisinde),-ku`n 
(ku`n kesh boldı), quymaq (quyıw ma`nisinde)-quymaq (awqat ma`nisinde), buraw 
(feyil ma`nisinde)-buraw, (qural ma`nisinde) usag`an omonimlik qatarlardın` bir-
biri menen baylanısı anıqtan-anıq sezilip turadı. 

---

Usı fakt tiykarında qaraqalpaq tilindegi omonimlerdi eki toparg`a bo`lip, 
birinshisin semantikalıq baylanısı joq omonimler, al ekinshisin semantikalıq 
baylanıslı omonimler dep ataydı. 
Qaraqalpaq tilinde birdey aytılsa da, ha`r qıylı bolıp jazılatug`ın yamasa bir 
tu`rli bolıp jazılatug`ın yamasa bir tu`rli bolıp jazılg`an menen, aytılıwında 
ayırmashılıqqa iye so`zler de ushırasadı. Ma`selen, azshılıq-ashshılıq, jaza aladı-
jazıladı degen so`zler usılay jazılg`an menen ashshılıq jazıladı bolıp aytıladı. Al 
alma (atlıq), alma (feyil), terme (atlıq), terme (feyil) so`zler pa`ttin` ornına qaray 
atlıq bolıp kelgende alma, terme, feyil bolıp kelgende alma, terme bolıp o`zgeshe 
esitiledi. 
Bunday aytılıwı bir, jazılıwı ha`r qıylı bolg`an so`zlerdi omofonlar dep 
aytamız da, jazılıwı birdey bolg`anı menen pa`ttin` ornına baylanıslı bir-birinen 
o`zgeshe aytılatug`ın so`zlerdi omograflar dep aytamız. 
1. Sinonimler 
Ma`nileri bir-birine ku`ta` jaqın bolg`an so`zler o`z-ara sinonim dep ataladı. 
Mısallar: Oktyabr` ayının` son`g`ı ku`nleri (N.Da`wqaraev). Poezd aqırg`ı ret 
baqırıp, sonnan keyin tınısıp tarılttı da, birinshi liniyag`a kelip toqtadı 
(O`.Aytjanov). 
Bul ga`plerdegi «son`g`ı», «aqırg`ı» so`zleri o`zlerinin` leksikalıq ma`nisleri 
jag`ınan bir-birine ju`da` jaqın ha`m olardı birewinin` ornına ekinshisin qoyıwg`a 
da boladı. 
Biraq sinonim degende biz so`zlerdin` tek o`z-ara bir birin awmastıra alıw 
uqıplılıg`ın emes, al olardın` ma`nilik jaqınlıg`ın g`ana tu`siniwimiz kerek. 
O`ytkeni so`zler jeke turıp sinonimlik qa`siyetke iye bolg`an menen olardı ayırım 
kontekstlerde orın almastırıwg`a bolmaydı. Mısalı: «oy», «pikir» so`zleri o`z-ara 
sinonimler, biraq «Sadulla teren` oy da`r`yasına shu`mdi» (N.Da`wqaraev) degen 
ga`pte «oy» so`zinin` ornına «pikir» so`zin qoyıwg`a bolmaydı, sebebi «pikir 
da`r`yası» dep aytılmaydı. Sonday-aq, sinonim so`zlerdin` biri birinen 
ayırmashılıqların (bul ayırmashılıqlar so`zlerdin` sinonim bolıwına kesent 
keltirmeydi) to`mendegi ga`plerden bayqawg`a boladı. 
Ju`k arqalawdın` ta`silin jan`a-jan`a bilip kiyatır (N.Da`wqaraev). Biraq 
o`limnen qutılıwdın` an`sat jolı tabılmaydı (M.Da`ribaev). Qalay aparıp beriwdin`