Ha'z qq tili. Leksikologiya

burıng`ıdan qalg`an jarlar bar (J.Aymurzaev). Erten`gi ku`nnin` miyneti 
bu`gingiden awırlasıp, kelesi aydın` azabı o`tken aydın` qorlıg`ınan asıp tu`sti 
(I.Yusupov). 
Qaraqalpaq tili sinonimlerge bay til. Mısalı, adam o`mirinin` tamam 
bolıwın-o`liwin bizin` tilimizde mınaday so`zler menen aytıwg`a boladı: Ol urısta 
o`ldi (J.Aymurzaev). Sonabaydın` qızıg`ın ata-anası ko`re almay qaytıs boldı 
(O`.Ayjanov). «arrı xan du`n`yadan o`tti (Berdaq). Qazı sol jerden qaytıp shıg`ıp, 
jan ta`slim etedi (Qaraqalpaq xalıq ertekleri). 
Tu`ni menen bolg`an sawashta, 
Gu`layımnın` u`sh qızı, 
Ja`nietten orın aladı. 
Surtayshanın` la`shkerinen, 
Qırq mın` qaza tadabı («Qırq qız»). 
«Qaysı a`wliye qız a`perer deysen`. Qaysısına qoysan`, sonısına qoy» - dep 
jan tapsırıptı (Qaraqalpaq xalıq ertekleri). 
Qızg`a jawshı Mırzamurattın`, 
Paymanası tolg`an eken

---

(Berdaq). 
Jas qızıl gu`l qırshınınan qıyıldı 
(M.Da`ribaev). 
Boyı jaza berip qasına quladı da, azdan son` sespey qattı (J.Aymurzaev). 
Shon`qayıp turg`an ba`le awnap tu`sip, ayag`ın serppesten qattı (M.Da`ribaev). 
Ekewi de jigit-aq edi. Fashist jawızlarg`a qarsı atıspada qaharmanlarsha qaza boldı 
(M.Da`ribaev). Birazlar ashtan qırıldı (Berdaq) t.b. 
II Antonimler 
Semantikalıq jaqtan biri-birine qarama-qarsı ma`nideni so`zler antonimler 
dep ataladı. Mısalı: u`lken-kishi, jaqsı-jaman, tar-ken` ha`m t.b. Antonim 
grekshe: anti – «qarsı», onyma – «at, atama» degendi an`latadı. Al qaraqalpaq 
tilinde ol ma`nisleri qarsılas so`zlerdi ataw ushın qollanıladı. 
Antonimler predmettin` yamasa onın` belgilerinin` qarama-qarsılıg`ın emes, 
al tek olardın` ma`nilerinin` qarama-qarsılıg`ın ko`rsetedi. Mısalı, «bas-ayaq» 
yamasa «ot-suw» bir-birine qarama-qarsı turg`an predmetler emes, al olar bizdi 
qorshag`an du`n`yada birgelkili zatlar: «baya-ayaq» adamnın` mu`sheleri bolsa, 
«ot-suw» bizge birdey kerek bolg`an real` na`rse. 
Tildegi dus kelgen so`zge antonim tawıp qoyıwg`a bolmaydı. Termin bolıp 
yamasa terminnin` quramında kelgen so`zler antonimlik qa`siyetin joyıltadı. 
Mısalı: «aq, qara» ma`nisi qarsılas so`zler, biraq, «Aq da`r`ya», «Qara da`r`ya» 
ha`m «Aq ten`iz» - «Qara ten`iz» - degen mısallarda olar antonim emes. Usıg`an 
kerisinshe, ayırım turg`anda antonim emes so`zler termin ma`nisinde antonim 
bolıwı mu`mkin. Mısalı: Da`slep ol aqlarg`a qarsı gu`resiwshi qızıllardın` 
otryadına kelip qosıldı da, Junaytxannın` baspashılarına qarsı gu`restegi otryadtın` 
qatarında xızmet etkende de, bul minezin hesh kim qoydıra almadı 
(T.Qayıpbergenov). 
Bul ga`ptegi «aq-qızıllar», «dos-dushpan» so`zleri sıyaqlı o`z-ara antonim 
bolıp tur. 
Sonday-aq ayırım so`zler tek belgili bir kontekstte g`ana antonim bolıwı 
mu`mkin. Mısalı: 
Sırtı aq ta, ishi tolı kir eken, 
Sonın`dayın maqsımları bar eken 
(Omar). 
O`rdegi suw ishedi, ayaqtag`ı uw ishedi (Qaraqalpaq xalıq ertekleri). 
Bunday antonimler kontekstlik antonimler dep ataladı. 
Ayırım tilshiler «ma-me», «ba-be», «pa-pe» janapayları, lı-sız affiksleri 
ha`m «emes» ko`mekshi so`zinin` ja`rdemi menen qarama-qarsı qoyılg`an 
so`zlerdi antonimler dep qaraydı (Mısalı, bolıw-bolmaw, u`lken-u`lken emes, 
ko`sher-ko`shpes, aqıllı-aqılsız ha`m t.b.). Ekinshi bir lingvistler bunday so`zlerdi 
antonimler dep esaplaydı. Haqıyqatında da, olar tek grammatikalıq antonimler dep 
qaralıwı mu`mkin. Sebebi, leksikalıq antonimler bolıw ushın so`zlerdin` tu`birleri 
ha`r qıylı bolıp, olardın` real` semantikalıq ma`nilerinin` qarama-qarsılıg`ı anıq 
bolıwı kerek. Mısalı: Doslap jılap, dushpan nege ku`ledi («Qırq qız»). Bizin` bul 
islegen isimiz aytıwg`a qıyın, islewge an`sat boldı (M.Da`ribaev). 

---

Ko`p ma`nili so`zlerdin` antonimlerin birden tawıp qoyıw qıyınıraq. 
Sonlıqtan aldı menen olardın` qaysı ma`nide turg`anın bilip alıw kerek. Bul jerde 
bizge sinonimler ja`rdem etedi, yag`nıy ko`p ma`nili so`zge sinonimler tawıp 
qoyıp, olardın` ma`nilerin anıqlaymız. Mısalı: