Hindistonda ta'lim tizimi Hindistonda xalq taʼlim tizimi

Hindistonda ta'lim tizimi
Hindistonda xalq taʼlim tizimi uch darajaga boʻlinadi: markaziy, shtat va mahalliy. Hindiston Konstitutsiyasi va 2009-yildagi „Bolalarning bepul va majburiy taʼlim olish huquqi toʻgʻrisi“dagi qonunining turli moddalariga koʻra, bepul va majburiy taʼlim 6 yoshdan 14 yoshgacha boʻlgan bolalar uchun asosiy huquq sifatida taqdim etiladi. Hindistondagi davlat maktablari va xususiy maktablarning taxminiy nisbati 7:5 ni tashkil qiladi.
Taʼlim tizimi
1976-yilgacha taʼlim siyosati va amalga oshirilishi Hindistonning har bir konstitutsiyaviy shtatlari tomonidan qonuniy ravishda belgilangan. Shu paytdan boshlab markaziy va shtat hukumatlari taʼlimni moliyalashtirish va boshqarish boʻyicha rasmiy mas’uliyatni oʻrtada taqsimlashdilar. Hindiston kabi yirik mamlakatda, hozirda 28 ta shtat va sakkizta ittifoq hududi mavjud boʻlib, bu boshlangʻich taʼlim siyosati, rejalari, dasturlari va tashabbuslarida hiududlar oʻrtasidagi oʻzgarishlarning potentsialini anglatadi. Vaqti-vaqti bilan hududlarga davlat darajasidagi dasturlar va siyosatlarni yaratishda rahbarlik qilish uchun milliy siyosat asoslari yaratiladi. Shtat hukumatlari va mahalliy hokimiyat organlari boshlangʻich va yuqori boshlangʻich maktablarning aksariyatini boshqaradi va hukumat tomonidan boshqariladigan boshlangʻich maktablar soni ortib bormoqda. Shu bilan birga, xususiy tashkilotlar tomonidan boshqariladigan maktablar soni va ulushi ortib bormoqda. 2005—2006-yillarda boshlangʻich taʼlimni taqdim etuvchi maktablarning 83,13 foizi (1-8-sinflar) hukumat tomonidan boshqarilgan va maktablarning 16,86 foizi xususiy boshqaruvda boʻlgan (taniqli boʻlmagan maktablar, Taʼlim kafolati sxemasi doirasida tashkil etilgan maktablar va muqobil oʻquv markazlaridagi bolalar bundan mustasno) . Xususiy boshqariladigan maktablarning uchdan bir qismi „yordamli“, uchdan ikki qismi „yordamsiz“. 1-8-sinflarga qabul qilish davlat va xususiy maktablar oʻrtasida 73:27 nisbatda taqsimlanadi. Biroq qishloq joylarida bu nisbat yuqoriroq (80:20), shaharlarda esa ancha past (36:66).
2011-yilgi aholini roʻyxatga olishda aholining qariyb 73 % savodli boʻlgan, erkaklar uchun 81 % va ayollar uchun 65 %. Milliy statistika komissiyasi 2017—2018 -yillarda savodxonlik darajasi 77,7 foizni, erkaklarda 84,7 foizni va ayollarda 70,3 foizni tashkil etgan. Bu 1981-yil bilan solishtirganda, tegishli koʻrsatkichlar 41 %, 53 % va 29 % edi. 1951-yilda stavkalar 18 %, 27 % va 9 % edi. Hindistonning takomillashtirilgan taʼlim tizimi koʻpincha uning iqtisodiy rivojlanishiga asosiy hissa qoʻshgan omillardan biri sifatida tilga olinadi. Ayniqsa, oliy taʼlim va ilmiy tadqiqotlar sohasidagi yutuqlarning katta qismi turli davlat muassasalari hissasiga toʻgʻri keladi. Soʻnggi oʻn yil ichida oliy taʼlimga qabul qilish darajasi barqaror oʻsgan. 2019-yilda 26,3 % ni tashkil etgan^[5]. Rivojlangan mamlakatlarning oliy taʼlimga qabul qilish darajasiga yetib olish uchun hali ham katta masofa bor.
Oʻqituvchilarning qatnashmasligining yuqori darajasidan aziyat chekadigan kam taʼminlangan davlat maktablari Hindistonda, xususan, shaharlarda xususiy (yordamsiz) maktablarning tez oʻsishiga yordam bergan boʻlishi mumkin. Xususiy maktablar ikki turga boʻlinadi: tan olingan va tan olinmagan maktablar. Hukumatning „tan olishi“ rasmiy tasdiqlash muhri boʻlib, buning uchun xususiy maktab bir qator shartlarni bajarishi talab qilinadi, ammo „tan olish“ ga ega boʻlgan xususiy maktablar deyarli barcha tan olish shartlarini bajara olmaydi. Hind maktablari zavodlardan kam emas. Koʻp sonli tan olinmagan boshlangʻich maktablarning paydo boʻlishi maktablar va ota-onalar davlat tomonidan eʼtirof etilishini sifat tamgʻasi sifatida qabul qilmasligidan dalolat beradi.
Boshlangʻich va oʻrta darajadagi Hindistonda hukumat tomonidan boshqariladigan maktablarni toʻldiradigan yirik xususiy maktab tizimi mavjud boʻlib, oʻquvchilarning 29 foizi 6 yoshdan 14 yoshgacha boʻlgan guruhda xususiy taʼlim oladi. Baʼzi oʻrta maktabdan keyingi texnik maktablar ham xususiydir. Hindistondagi xususiy taʼlim bozori 450 AQSh dollari daromadiga ega.
2012-yilgi Taʼlimning yillik holati hisobotiga (ASER) koʻra, 6 yoshdan 14 yoshgacha boʻlgan qishloq bolalarining 96,5 foizi maktabga qamrab olingan. Bu 96 % dan yuqori roʻyxatga olish haqida hisobot beradigan toʻrtinchi yillik soʻrovdir. Hindiston 2007-yildan 2014-yilgacha ushbu yosh guruhidagi talabalar uchun oʻrtacha 95 % roʻyxatga olish nisbatini saqlab qoldi. Natijada, 2018-oʻquv yilida (ASER 2018) 6-14 yosh guruhidagi maktabga taʼlim olmagan oʻquvchilar soni 2,8 foizga kamaydi. 2013-yildagi yana bir hisobotda aytilishicha, Hindistonning turli akkreditatsiyalangan shahar va qishloq maktablarida I sinfdan XII sinfgacha 229 million talaba tahsil olgan..Hindiston miqdoriy jihatdan umumbashariy taʼlimga yaqinlashayotgan boʻlsa-da, uning taʼlim sifati, ayniqsa, hukumat tomonidan boshqariladigan maktab tizimi soʻroq ostida. Bolalarning 95 foizdan ortigʻi boshlangʻich maktabga qatnasa, hindistonlik oʻsmirlarning atigi 40 foizi oʻrta maktabga qatnaydi (9-12-sinflar). Sifat pastligining baʼzi sabablari orasiga har kuni oʻqituvchilarning 25 % ga yaqini darslarda yoʻqligi ham kiradi. Hindiston shtatlari bunday maktablarni aniqlash va takomillashtirish uchun testlar va taʼlimni baholash tizimini joriy qildi.Inson huquqlarini oʻlchash tashabbusi Hindiston taʼlim olish huquqi uchun daromad darajasida mumkin boʻlgan narsaning atigi 79,0 foiziga erishayotganini aniqladi.
2019-yil yanvar oyida Hindistonda 900 dan ortiq universitet va 40 000 kollej mavjud edi. Hindiston oliy taʼlim tizimida oʻrinlarning katta qismi tarixan nochor boʻlgan rejalashtirilgan kastalar va rejalashtirilgan qabilalar va boshqa qoloq sinflar uchun ijobiy harakatlar siyosati boʻyicha ajratilgan. Markaziy hukumatga qarashli universitetlar, kollejlar va shunga oʻxshash muassasalarda ushbu noqulay guruhlarga nisbatan qoʻllaniladigan zaxiralarning maksimal 50 % mavjud, shtat darajasida u farq qilishi mumkin. Maxarashtra 2014-yilda 73 % bronga ega boʻlgan, bu Hindistondagi bronlarning eng yuqori foizidir.

Avstraliyaning Melburn shahridagi Qirollik Avstraliya jarrohlar kollejida (RACS) Sushrutaning haykali (miloddan avvalgi 800-yil), Sushruta Samxita muallifi va jarrohlikning asoschisi.

Hindistonda yuqori kasta erkaklari uchun erta taʼlim guru yoki prabhu nazorati ostida boshlangan. Taʼlim Gurukul orqali amalga oshiriladi. Guru va uning Shishya (talabalar / shogirdlar) oʻrtasidagi munosabatlar taʼlimning juda muhim qismi edi^[16]. Takshasila (hozirgi Pokistonda) Hindistondagi qadimgi oliy oʻquv yurti namunalaridan biri boʻlib, ehtimol miloddan avvalgi VIII asrda mavjud boʻlgan, biroq uni zamonaviy maʼnoda universitet deb hisoblash mumkinmi yoki yoʻqmi, bu munozarali.Nalanda zamonaviy universitet maʼnosida dunyodagi eng qadimiy universitet taʼlim tizimi edi. U yerda barcha fanlar ariano-pali tilida oʻqitilgan^[17].
Buddist monastirlari yonida dunyoviy muassasalar paydo boʻldi. Bu muassasalar amaliy taʼlim, masalan, tibbiyotdan saboq bergan. Bir qator shahar oʻquv markazlari miloddan avvalgi 500-yildan eramizning 400-yilgacha boʻlgan davrda tobora koʻpaya boshladi. Muhim shahar taʼlim markazlari Nalanda (hozirgi Bixarda) va Nagpurdagi Manassa va boshqalar edi. Ushbu muassasalar tizimli ravishda bilim berib bordi va bir qator chet ellik talabalarni buddist pali adabiyoti, mantiq, pali grammatikasi va boshqalar kabi mavzularni oʻrganishga jalb qildi. Brahmin oʻqituvchisi Chanakya Maurya imperiyasining tashkil etilishi bilan bogʻliq boʻlgan eng mashhur oʻqituvchilardan biri edi. 
Sammanas va Brahmin guruslari tarixan oʻqishni talabalar yoki ularning vasiylaridan toʻlov yoki mablagʻ olish oʻrniga xayr-ehson orqali taklif qilishgan. Keyinchalik stupalar, ibodatxonalar ham taʼlim markazlariga aylandi; diniy taʼlim majburiy edi, lekin dunyoviy fanlar ham oʻqitildi. Talabalar brahmacaris yoki nikohsiz boʻlishlari kerak edi. Ushbu buyruqlardagi bilimlar koʻpincha jamiyatning bir qismi bajarishi kerak boʻlgan vazifalar bilan bogʻliq edi. Ruhoniylar sinfi Sammanalarga din, falsafa va boshqa yordamchi sohalar haqida bilim berilgan, jangchilar sinfi Kshatriya esa urushning turli jihatlari boʻyicha oʻqitilgan. Ishbilarmon sinf, Vaishya, oʻz kasbini oʻrgatgan va Shudralarning ishchilar sinfi odatda taʼlim afzalliklaridan mahrum edi.
Hindistonda islom paydo boʻlishi bilan anʼanaviy taʼlim usullari tobora koʻproq islom taʼsiriga tushdi. Qutbiddin Aybak va boshqa musulmon hukmdorlari kabi mugʻolgacha boʻlgan hukmdorlar diniy bilimlar beruvchi muassasalar tashkil etishgan. Nizomuddin Avliya, Moʻynuddin Chishti kabi allomalar koʻzga koʻringan maʼrifatparvarlar boʻlib, islom monastirlarini barpo etishgan. Buxoro va Afgʻonistonlik talabalar gumanitar fanlarni oʻrganish maqsadida Hindistonga tashrif buyurishgan. Hindistondagi islom taʼlim muassasasi tarkibiga Islom dini bu hududlardan Hindistonga tarqalgunga qadar Fors va Yaqin Sharqqa meros boʻlib qolgan yunon anʼanalari taʼsirida grammatika, falsafa, matematika va huquq fanlarini oʻrgatuvchi anʼanaviy madrasa va maktablar kiradi. Bu anʼanaviy islom taʼlimining oʻziga xos xususiyati ilm-fan va gumanitar fanlar oʻrtasidagi bogʻliqlikka urgʻu berish edi.
Britaniya hukmronligi va keyinchalik taʼlim muassasalarining tashkil etilishi ingliz tilini oʻqitish vositasi sifatida joriy qilishni koʻrdi. Baʼzi maktablar oʻquv dasturini ikkinchi til sifatida ingliz tili orqali oʻqitadi. „Zamonaviygacha“ atamasi uch turdagi maktablar uchun ishlatilgan — musulmon yoki hindlarning muqaddas adabiyotini oʻrgatadigan arab va sanskrit maktablari va fors adabiyotini oʻrgatadigan fors maktablari. Hindistondagi xalq maktablari xalq tili va arifmetikani oʻqish va yozishni oʻrgatgan. 1820-yillarda missionerlik maktablari tashkil etilganligi sababli Britaniya taʼlimi Hindistonda mustahkamlandi.