Хисобдор шахслар, мол етказиб берувчилар ва ходимлар билан хисоб-китоблар хисоби

Mol yetkazib beruvchilar va xaridorlar bilan xisob-kitobning turli shakllari asosida xisob yuritish

Mol yetkazib beruvchilar va xaridorlar bilan xisob-kitob nakd pulsiz amalga oshiriladi, Amalda nakd pulsiz xisob-kitobning turli shakllari ko‘llaniladi. Sanoatda xisob-kitobning asosan kuyidagi:

aksent, akkreditiv, maxsus schetlardan, to‘lov-topshirikparidan, chek orkali, o‘zaro zachetga asoslangan xisob-kitob shakllari ko‘llaniladi.
U yeki bu shaklni kщllash, korxonalar o‘rtasida tuzilgan shartnomada kelishilib olinadi, ayrim vaktlarda esa kaysi shaklni kщllash amaldagi konunda belgilangan bo‘ladi.
Xisob-kitobning aksept shaklida xisobga olish. Bu shakl keng tarkalgan xisob-kitob shakllaridan xisoblanadi. Amalga oshiriladigan xisob-kitoblarning 2/3 kismi ushbu shaklda olib boriladi. Aksept shaklining xususiyatlaridan biri shundaki, bunda xaridorga xizmat kiluvchi bank muassasasi mol yetkazib beruvchi korxona schetini xarador-korxona rozilik bergan takdirdagina to‘laydi.
Lekin Xaridor korxona schetni to‘lashga rozilik berishi yeki to‘lashdan bosh tortishi xam mumkii. Xaridor korxona schetni to‘lashdan bosh tortgan xoldagina, bankka bu xakda yezma ravishda maolum kiladi. Schetni to‘lashdan bosh tortganligi xakida yezma ravishda maolumot olinmaganda va boshka xollarda xaridor schetni to‘lashga rozi deb xisoblaniladi xamda mol yetkazib beruvchining scheti bank tomonidan to‘lanadi.
Xisob-kitobning bu shaklida to‘lov-talabnoma xujjati asosiy xujjat xisoblanadi. Uni mol yetkazib beruvchi korxona xaridor korxona nomiga tovar-moddiy boyliklarni jo‘natgandan so‘ng yezadi. To‘lov-talabnoma xujjati maolum belgilangan summadan kam bo‘lmagan summaga yoziladi. Bu xujjatni mol yetkazib beruvchi o‘ziga xizmat ko‘rsatuvchi bank muassasasiga topshiradi. O‘z navbatida bank xujjatni xaridor korxona xisob-kitob scheti bo‘lgan bankga jo‘natadi. Mol yetkazib beruvchi bir vaktning o‘zida to‘lov-talabnomaning bir nusxasini va unga ilova kilingan xujjatlarni pochta orkali xaridor-korxona manziliga jo‘natadi. Xaridor korxona to‘lov-talabnoma xujjatini to‘lashga rozilik berishi yeki to‘lashdan bosh tortipsh mumkin. Mol yetkazib beruvchi va xaridor korxona turli shaxarlarda joylashgan takdirda, uch ish kuni davomida schetni to‘lamasligi xakida xabar kilinmasa, to‘lov-talabnoma xujjati to‘lashga kabul kilindi deb xisoblanadi va schet to‘lanadi. Agar mol yetkazib beruvchi va xaridor korxona bir shaxarda joylashgan bo‘lsa, bu muddat ikki kunni tashkil kiladi.
Xisob-kitob aksept shaklining keyingi aksept tartibi xam mavjud. Bunda mol yetkazib beruvchining scheti Xaridor korxona banki olgan kun to‘lanadi. Ammo shartnoma shartlari buzilgan bo‘lsa xaridor korxonaga uch kun davomida schetni to‘lashdan bosh tortish xukuki beriladi. Noto‘ri to‘langan mabla yana xaridor korxonaga kaytiriladi. Xisob-kitobning bu shakli xujjatlar aylanish jarayonini tezlashtiradi. Demak, aytilganlardan shunday xulosa kilish mumkinki, xisob-kitobning aksept shakli, xaridor korxonaga mol yetkazib beruvchi korxonaning shartnoma shartlarini bajarishi ustidan nazorat olib borish imkoniyatini yaratadi.
Akkreditiv bu - mol yetkazib beruvchi korxonaga xizmat ko‘rsatuvchi bankning xaridor korxonaga xizmat ko‘rsatuvchi bankka jo‘natilgan maxsulot uchun mol yetkazib beruvchi schetini to‘lash xakidagi ko‘rsatmasidir. Akkreditiv shaklida aksept shaklidan farkli ravishda, schet mol yetkazib beruvchi korxonaga xizmat ko‘rsatuvchi bankda to‘lanadi. Xisob-kitobning akkreditiv shakli asosan shaxarlararo xisob-kitoblarda ko‘llaniladi.
Xaridor korxona mol yetkazib beruvchi korxonaning schetini to‘lash uchun o‘ziga xizmag ko‘rsatuvchi bank muassasasiga akkreditiv ajratish xakida ariza rasmiylashtiradi. Bank xaridor korxonaning maolum mikdorlash mablaini akkreditivlashtiradi va bu xakda mol yetkazib beruvchiga, xizmat ko‘rsatuvchi bankga maolum kiladi. Maxsulotni jo‘natganligi xakidagi xujjatlarni mol yetkazib beruvchi o‘ziga xizmat ko‘rsatuvchi bankka topshirishi bilan uning scheti to‘lanadi. Korxonaning o‘z mablalari yeki bank karzi xisobidan akkreditiv ajratilishi mumkin.
Xisob-kitobning akkreditiv shakli mol yetkazib beruvchi korxona uchun xisob-kitobni tezlashtirishi, xaridor korxona uchun esa mablalar aylanish jarayonini sekinlashtirishi mumkin. Chunki akkreditiv avvaldan belgilangan maolum mikdordagi summaga 25 kungacha muddatga ko‘yilishi mumkin. Shuning uchun xam xisob-kitobning bu shakli mol yetkazib beruvchi korxona schetini o‘z vaktida to‘lamaydigan korxonalarni jazolash sifatida ko‘llaniladi. Akkreditiv bo‘yicha rperatsiyalarni xisobga olish uchun 55-«Banklardagi maxsus schetlar» schetidan foydalaniladi.
Akkreditiv ajratilganda operatsiyalar schetlarda kuyidagicha aks ettiriladi:
D-55/2-«Chek daftarchalari»
K-51-“Xisob kitoblar scheti”
K-90 «Bankning kiska muddatli kreditlari»
D-60-“Mol yetkazib beruvchilar bilan xisob kitoblar”
K-55/2-«Chek daftarchalari»

Foydalanilmagan yeki muddati o‘tib kettan akkreditiv yepiladi, yaoni xaridor korxonaga kaytiriladi. Bunda kuyidagicha buxgalteriya provodkasi rasmiylashtiriladi:

D-51-«Xisob kitob scheti»
K-55 «Banklardagi maxsus schetlar»
Yeki
D-90 «Bankning kiska muddatli kreditlari»
K-55 «Banklardagi maxsus schetlar»