Хисобдор шахслар, мол етказиб берувчилар ва ходимлар билан хисоб-китоблар хисоби

Veksellar bo‘yicha to‘lovlar xisobi

Xaridor, mol yetkazib beruvchi va pudratchilar bilan xisob-kitoblarni amalga oshirishda tijorat banklarining veksellaridan foydalanish keng tarkalgan. Veksel - nemischa atamadan olingan bo‘lib, almashish maonosini anglatadi.

Veksel - belgilangan shaklda katoiy tuzilgan yezma karzdorlik majburiyatidir. U bir tomon (veksel egasi)dan ikkinchi tomon (veksel oluvchi)ga beriladi va gerbli muxr bilan tasdiklanadi. Veksellar oddiy va o‘tkaziladigan (perevodnie) bo‘lishi mumkin. Oddiy veksel uni beruvchi tomonidan maolum bir summani, maolum muddatda va maolum joyda berish majburiyatini olmagan yezma xujjatdir. U kuyidagalarni o‘zida mujassam etishi kerak:
- «veksel» degan nom, bu xujjat kanday tidda tuzilgan bo‘lsa, ana shu tilda matnda aks ettiriladi;
- oddiy va maolum bir summani to‘lash shart bo‘lmasligi;
- to‘lov muddatini ko‘rsatish;
- to‘lov amalga oshiridadigan joyni ko‘rsatish;
- to‘lovni o‘zi yeki birovning buyrui bilan amalga oshiraetgan
- yuridik shaxsning nomi;
- vekbel chikarilgan sana va joyni ko‘rsatish;
- xujjat beruvchi (veksel beruvchi)ning imzosi.
O‘tkaziladigan veksel uni beruvchining to‘lovchiga nisbatan maolum bir summani maolum bir mudsatda va maolum bir joyda so‘zsiz to‘lashi lozimliga xakidagi xujjatdir, U kuyidagalarni o‘zida mujassamlashtirishi kerak:
- oddiy va maolum bir summani to‘lash shart bo‘lmasligi;
- to‘lovchining nomi ko‘rsatilishi;
- to‘lov muddatining ko‘rsatilishi;
- to‘lov amalga oshiriladigan joyning ko‘rsatilishi;
- kimga yeki to‘lovni kim amalga oshirishini bildiruvchi yurvdik shaxsning nomi;
- veksel chikariltan sana va joyni ko‘rsatish;
- xujjat (veksel beruvchi)ning imzosi.
Bank veksellari o‘z nomiga ega bo‘lgan xujjatlar xisoblanib, ularga «Aksept to‘risidagi Nizom» tadbik etilmaydi. Veksel chikaradigan banklar chikariladigan veksellarning shartini O‘zbekiston Respublikasining Markaziy bankida ro‘yxatdan o‘tkazishlari lozim.
O‘zbekiston Respublikasi prezidenti xisoblangan barcha yuridik shaxslar veksel sotib oluvchi (veksel ushlovchi) bo‘lib xisoblanishi mumkin, Yuridik shaxslar veksellar bo‘yicha nakd pulsiz xisob-kitobni amalga oshiradilar va to‘laydilar. Veksel belgilangan shaklga yozib beriladi va undan yuborilgan tovarlar xamda ko‘rsatilgan xizmatlar uchun to‘lov mablai sifatida foydalanish mumkin. Veksel bir yilgacha bo‘lgan muddatda chikarilishi mumkin. U kuyidagi muddatlarga berilishi va to‘lovlar amalga oshirilishi mumkin:
- veksel takdim etilishi bilan;
- takdim etilgan kundan boshlab maolum muddatgacha;
- tuzilgan vaktdan boshlab maolum bir muddattacha;
- maolum bir kunga.
Boshka muddatlarni o‘z ichiga olgan veksellar xakikiy xisoblanmaydi.
Bank vekseyalari chegirtma (diskont) bilan yeki ularga xisoblangan foizlar bilan sotilishi mumkin. Foizlar stavkasining xajmi bank boshkaruvi (pravleniyasi) tomonidan veksel sotib oluvchidan tushadigan mablalarning xajmi va muddatidan kelib chikkan xolda beyagilanadi. Foizlar stavkasi fakat yanga chikariladigan veksellar uchun kayta ko‘rib chikilishi mumkin. Avval chikarilgan veksellar uchun foizlar stavkasi vekselning xarakat kilish mupdati tugagunga kadar o‘zgarmaydi. Veksel ushlovchi vekselni xarakat kilish muddatidan avval kaytirish xukukiga ega. Uning topshirigi bilan bank veksellarni to‘lov muddati kelgunga kadar masouliyatli saklashga kabul kilishi mumkin. Veksel bir yuridik shaxsdan boshka yuridik shaxsga veksel shaklining orka tomonidagi o‘tkazish yozuvi (indossament) orkali berilishi mumkin.
Agar veksel yo‘kolib kolsa, u kaytidan tiklanmaydi. Vekselni yo‘kotgan yuridik shaxs vekseyaning yo‘kolganliga to‘risida bank emitentiga ariza beradi. Ariza daovo kilish muddati o‘tib ketmagan takdirdagina kabul kilinadi, Yo‘kolgan veksel bo‘yicha to‘lov vekselni yo‘kotganlik to‘risidagi arizani bank boshkaruvi tomonidan tasdiklangan maxsus komissiya ko‘rib chikkandan so‘ng amalga oshiriladi. Bunda vekselni yo‘kotganlik uchun jarima ushlab kolinishi mumkin uning xajmi komissiya tomonidan belgilanadi.
Veksel uchun to‘lov uni sotib olingan joyda amalga oshiriladi. To‘lov uchun veksel bankga takdim etilganda, veksel bo‘yicha xisoblangan foiz summalari, vekselning summasini ko‘rsatuvchi to‘lov rekvizitlari ariza bilan birga topshiriladi. Ariza ikki nusxada takdim etiladi. Agar veksel bankga masouliyatli saklab berish uchun topshirilgan bo‘lsa, bu xakda arizaning nusxasi xam ilova kilinadi.
Bankning «Veksel» bo‘limida veksellarning xakikatda takdim etilganligi yeki to‘lovlar amalga oshirilaettanligi to‘risida veksel operatsiyalarini xisobga oluvchi jurnalda kayd kilib boriladi.
To‘lov amalga oshirilgavda vekseyaning o‘ziga bu xakda maxsus shtamp yerdamida belga ko‘yiladi. Veksel uchun to‘lovni amalga oshirish to‘risidagi arizaning bir nusxasi mijozga bankning maxsus belgasi bilan kaytiriladi. Agar veksel uning to‘lov muddati tugagunga kadar bankga to‘lov uchun topshirilsa, u xolda buning uchun foizlar xisoblanib ushlab kolinadi. Ushbu foizlar bankning rasmiy xisob stavkalariga mos ravishda xisoblanadi.
Shuni aytish kerakki; veksel shakllarini tayerlash Markaziy bankning kimmatli koozlar shakllarini tayerlash xukukini (litsenziya) olgan korxonalar tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Veksel shakllari 4 tabakadan kam bo‘lmagan ximoyaga ega bo‘lishi, uning xajmi esa A-4 standart bichimga mos kelishi lozim.
Xaridorlar, buyurtmachilar va boshka debitorlardan olingan veksellar bo‘yicha xisob-kitoblar korxonada b2-«Xaridor va buyurtmachilar bilan xisob-kitoblar» schetining 3-«0lingan veksellar» subschetida xisobga olinadi.
Jo‘natilgan maxsulot (tovarlar), bajarilgan ish va ko‘rsatilgan xizmatlar uchun veksellar kabul kilinganda kuyidagicha buxgalteriya yozuvlari rasmiylashtiriladi:
D-t-62-«Xaridor va buyurtmachilar bilan xisob-kitoblar» scheti
(«0lingan veksellar» subscheti).
K-t-4b-«Maxsulot (ish,xizmat) realizatsiyasi» scheti.
K-t-47-«Asosiy vositalarning realizatsiyasi va boshka ko‘rinishdagi xisobdan chikarishlar» scheti.
K-t-48-«Xar xil aktivlar realizatsiyasi» scheti.
62-«Xaridor va buyurtmachilar bilan xisob-kitoblar» schetida xisobga olingan summa veksel bilan taominlangan karzlarning tugashi bilan xisobdan chikariladi va pul mablalari schetining debeti bilan korrespondensiyalanadi:
D-T-51- «Xisob-kitob scheti».
K-t-62-«Xaridor va buyurtmachilar bilan xisob-kitoblar» scheti («0lingan veksellar» subscheti).
Berilgan veksellar bilan taominlangan mol yetkazib beruvchilar, pudratchilar va boshka kreditorlar xisob-kitoblar bo‘yicha karzdorlikni korxona 60-«Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan xisob-kitoblar» schetida xisobga oladi. Xakikatda kabul kilingan tovar-material boyliklar, ishlar, isteomol kilingan xizmatlar uchun veksellar berilgavda kuyidagicha buxgalteriya provodkasi tuziladi:
D-t-10- «Materiallar»,
D-t-23- «Yerdamchi ishlab chikarishlar» scheti.
K-t-60-«Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan xisob-kitoblar» scheti.
Berilgan veksellar bilan taominlangan karzdorlik summalarini xisobdan chikarish kuyidagicha aks ettiriladi:
D-t-bO-«Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan xisob kitoblar» scheti.
K-t-51- «Xisob-kitob scheti» yeki 52-«Valyuta» scheti.
Olingan va beridgan vekseplar bo‘yicha analitik xisob to‘lov muddati yetgan veksellar va to‘lov muddati xali yetib kelmagan veksellar xakidagi maolumotlarni taominlashi lozim. Ular bo‘yicha to‘lovlarni amalga oshirish yeki veksellarni inkassaga kabul kilib olgan bank to‘lovni o‘z muddatida amalga oshirish uchun o‘ziga majburiyat oladi. Ushbu funksiyalarni bajarganligi uchun bank foizlar ushlab. kolish xukukiga ega. Veksel operatsiyalari bo‘yicha yuritiladigan xisobni shunday tushunish kerakki, veksel ushlovchi agar indossament bo‘yicha to‘lov muddati kelgunga kadar vekselni bankga topshirsa, bank buning uchun maolum bir summani xisoblab (diskont) ushlab koladi.
Vekselning nominal kiymati bo‘yicha veksel ushlovchi tomonidan kuyidagi buxgalteriya yozuvi rasmiylashtiriladi:
D-t-51-«Xisob-kitob scheti».
K-t-90-«Bankning kiska muddatli kreditlari» yeki 92-«Bankning uzok muddatli kreditlari» scheti,
Xasoblangan va bankga to‘langan foizlar uchun kuyidagi yozuvlar kilinadi:
D-t-80- «Foyda va zararlar» scheti.
K-t-51- «Xisob-kitob scheti» yeki 52- «Valyuta» scheti.
Diskontlangan vekselning to‘lovi to‘risida bankdan xabar kelganda, to‘lovchi vekselning nominal kiymatiga kuyidagacha provodka beradi:
D-t-90- «Bankning kiska muddatli kreditlari» yeki
D-t-92- «Bankning uzok muddatli kreditlari» scheti.
K-t-62- «Xaridor va buyurtmachilar bilan xisob-kitoblar» scheti.
Veksellar bo‘yicha o‘z majburiyatlarini veksel beruvchi yeki boshka to‘lovchi tomonidan belgilangan muddatda bajara olmaganligi sababli veksel diskontlari natijasida bankdan olingan pullar veksel ushlovchi tomonidan kaytirilganda kuyidagi buxgalteriya yozuvlari rasmiylashtiriladi:
D-t-90-«Bankning kiska muddatli kreditlari» yeki
D-t-92-«Bankning uzok, muddatli kreditlari» scheti
K-t-51-«Xisob-kitob scheti» yeki 52-«Valyuta» scheti.
Diskontlangan veksellarning analitik xisobi veksel ushlovchi va veksellar xisobini amalga oshiruvchi banklar tomonidan yuritiladi. Banklar veksellar kafolati bilan kreditlar berish uchun korxonaga maxsus ssuda schetini ochishi mumkin. Bunda bank kreditlaridan foydalanganligi uchun korxona bankga belgilangan tartibda foizlar to‘laydi.

Adabiyotlar:

1. 
   I.A.Karimov. «Щzbekiston iktisodiy isloxotlarini chukurlashtirish yщlida» T., «Uzbekiston» 1994 yil.
   
2. 
   I.A.Karimov. «Yuksak malakali mutaxasislar tarakkiyot omili» T., «Uzbekiston» 1995 yil.
   
3. 
   I.A.Karimov. «Xalollik va fidoyilik faoliyatimizning asosiy mezoni bщlsin» T., «Uzbekiston» 1994 yil.
   
4. 
   Gadoev E.F., Yugay L.P. «Buxgalteriya xisobi milliy standartlarini ishlab chikarishga doir tavsiyalar» T., 1997 yil.
   
5. 
   www.ziyonet.uz