Хожибойга ma'ruza

Sinonimiyaning turli leksik qatlamlarga mansub bo’lishi 

Sinonimik  munosabatda  bo’lgan  so’zlar  o’zbek  tili  lug’at  boyligining  turli 

leksik  qatlamlariga  mansubdir.  Masalan,  anglamoq  (o’zb.)-  tushunmoq  (o’zb.); 

go’zal (umumtil.)-suluv (dial.); husn (ar.)- chiroy (f-t.); xat (ar.)-maktub (ar.)-noma 

(f-t.);  kishi  (o’zb.)-odam  (ar.);  ko’k  (o’zb.)-osmon  (t-f.)-falak  (ar.);  analiz  (r-b.)- 

tahlil (ar.); tema (r-b.)-mavzu (ar.) kabi. 

 

Sinonimiya va polisemiya 

Sinonimiya  va  polisemiya  o’rtasida  ma’lum  bir  bog’lanish  bor.  Xususan, 

polisemantik  leksema  har  bir  ma’nosi  bilan  boshqa-boshqa  sinonimik  qatorlarga 

kirishi  mumkin:  olov  yoqmoq  va  o’t  yoqmoq  (sinonimlar:  olov  va  o’t),  quyosh 

olovi    va  quyosh  harorati  (sinonimlar:  olov  va  harorat),  olov  yigit  va  g’ayratli 

yigit  (sinonimlar:  olov  va  g’ayratli):  bunda  olov  leksemasining  “predmet”  semasi 

so’nib, “belgi” semasi faollashgan. 

---

Sinonimlar  nutqda  muhim  uslubiy  vosita  sanaladi:  ular  nutqning  ravon  va 

ta’sirli bo’lishini, fikrning aniq va obrazli chiqishini ta’minlaydi. 

I  z  o  h:  Sinonimiya  hodisasi  frazemalar  va  grammatik  birliklar  (morfemalar, 

so’z  birikmalari  va  gaplar)  doirasida,  shuningdek,  leksema  va  frazema 

munosabatlarida  ham  uchraydi.  (Bu  haqda  “Frazeologiya”  va  “Grammatika” 

bo’limlariga qaralsin).  

 

               Tekshirish savollari va topshiriqlar 

1.

 

Sinonimiya nima ? 

2.

 

Sinonimiya hodisasining so’z turkumlariga munosabati qanday ? 

3.

 

Sinonimik qator va dominanta haqida ma’lumot bering. 

4.

 

Leksik sinonimlarning qanday turlari bor ? 

5.

 

Ma’no  sinonimlari,  uslubiy  sinonimlar  va  nutqiy  sinonimlar  qanday 

farqlanadi ? 

6.

 

Qanday holatlarda kontekstual sinonimlar yuzaga keladi ? 

7.

 

Absolut sinonimlar yoki leksik dubletlar haqida ma’lumot bering. 

8.

 

Qanday holatlarda leksemalar sinonimik munosabatda bo’lmaydi ? 

9.

 

Sinonimiya va polisemiya o’rtasida qanday bog’lanish mavjud ? 

10. Sinonimiya hodisasi tilning qaysi sathlarida uchraydi ? 

11. Sinonimlarning uslubiy vosita sifatidagi rolini  tushuntiring. 

 

                       Tayanch tushunchalar