Hovuz baliqchilik xo‘jaliklarida kombinatsiyalashgan shakldagi ishlarni yuritish suv ombori va ko‘llarda baliqchilikni rivojlantirish

HOVUZ BALIQCHILIK XO‘JALIKLARIDA KOMBINATSIYALASHGAN SHAKLDAGI ISHLARNI YURITISH
Suv ombori va ko‘llarda baliqchilikni rivojlantirish
Respublika yoki viloyat miqyosida baliqchilikni rivojlantirish va aholini baliq mahsuloti bilan ta’minlash uchun suv ombori, ko'llar slui jumladan qishloq xo‘jaligi uchun yaroqsiz joylardan baliq yetishtirish uchun foydalanish mumkin. Yerlarni melioratsiyalash dasturini keng ravishda amalga oshirish natijasida kanallar, zovurlar va suv tashlaydigan joylar ko'paymoqda. Bunday sug‘orish inshootlari yil savin ko'paymoqda. Ayniqsa, suv omborlaridan kompleks foydalanish maqsadga muvofiq.
Qishloq xo'jalik ekinlarini hamda baliqchilikni rivojlantirish mumkin. Kichik yoki mini baliqchilik hovuzlari 1,5—3,0 yoki yanada kattaroq maydonlar 5,0—10 gektar maydonlar ochish va baliq yetishtirish mumkin bo‘lgan joylar suv ta’minoti imkoniyatiga ega bo‘lsa tashkil qilish mumkin. Baliqchilik hovuzlarni tashkil qilishda albatta mutaxassislar bilan maslahatlashish zarur. O'zboshimchalik bilan ish ko'rish qonunga xilofdir. Baliqchilik hovuz xo'jaligini tashkil qilishda tanlangan maydonlar tekislanadi, daraxtlar, butalar, daraxt qoldiqlaridan tozalanadi.Hovuz tubi 15—25°C qiyalikda sozlanadi. Agarda hovuz tubi qoidaga asosan tayyorlansa o'stiriladigan baliqlar 100 % ovlanadi.
Suv omborida boisa unda to‘g‘on yoki platina va suv kiradigan joy
larda baliqlar chiqib ketmasligi uchun maxsus «baliqtutgich» quriladi.
Baliqlarni chiqib ketishiga yo'l qo‘ymaslik maqsadida, suv omborning
suvi qishloq xo'jaligini suv bilan ta’minlash maqsadida qurilgan bo'lsa,
unda har yili oktabr—noyabr oylarida baliqlashtiriladi va kelgusi yili
sentabr oylarida qo'yilgan baliqlar to'liq ovlanadi va yangidan suv qo'yilib
baliqlashtiriladi. 0 ‘zbekistonning barcha suv omborlari sug'orish uchun
qurilgan. Yozgi vegetatsiya davrida lining suvi sug'orish uchun olinadi.
Natijada suv sathi (gorizonti) pasayadi, suv hajmi kamayadi, maydoni
esa 80—90 % gacha qisqaradi, ba’zi bir kamsuv yillari to'liq suvi oli
nadi (Pachkamar, 1982: Sho'rkoi, 2002). Shuning uchun baliqlar suv
omborlariga o'tkaziladigan bo'lsa, baliq zichligi uchun suv omborining
o'rtacha maydoni hisobga olinadi, olinadigan suvning o'rtacha miq
dori ham hisobga olinishi kerak. Agarda baliqchilik xo'jaligining suvga
bo'lgan talabi hisobga olinsa yaxshi bo'ladi (limit).
Baliqchilik uchun mayda ko'llar, o'rtacha kattalikdagi ko'llardan
ham foydalansa bo'ladi. Agarda mayda va o'rtacha kattalikdagi ko'llar
181(2,0—20 ming/ga) yaqinida qoidaga muvofiq hovuz baliqchiligi tash
kil qilinsa, ozuqa bazasiga muvofiq keladigan baliq turlari bilan ba
liqlashtirilsa, bar bir gektar suvlikdan 14 kg gacha baliq mahsuloti olish
imkoniyatlari mavjud bo‘ladi.
Rossiya Federatsiyasining Tyumen oblastidagi ko‘llardan 1973-yilda,
jami 5900 s baliq ovlangan. Kollarning baliq mahsuldorligi 100 kg\ga ni
tashkil qilgan. Buxoro viloyati ko'llari umumiy maydoni 101 ming\ga va
5-8 milliard \m 3 suvga ega bolib, 2007-yili bor-yo‘g‘i 126 tonna baliq
ovlangan. O'rtacha baliq mahsuldorligi liar bir gektariga 1,2 kg ni tashkil
qilgan. Ovning asosiy qismini 50-60 % vobla tashkil qiladi. Ko‘pchilik
kollar evtrofiashgan. Buxoro, Xorazm ko‘llari sayoz (litoral), chuqurligi
2~4 m, pelagik zona yo‘q. (Qoraqir, Tuzkon, Zikri) pelagik tipga xos
ko‘llar kam (Devxona — 80—100 metr maksimal chuqurligi, Og‘itma mak
simal chuqurlik — 40—45 m, Dengizkol maksimal chuqurlik 35—40 m).
Litoral ko'llarga xos baliq turlari: zog'ora, lesh, karas, karp, vobla hisob
lansa, pelagial tipiga tegishli baliqlar asosan oq va chipor do‘ngpeshana,
chexon, peiyad. oq va qora amur hisoblanadi. Ammo oq amur litoral tipi
dagi kollarda biomeliorator sifatida foydalaniladi. Sayoz kollar ko'pincha
o‘tloq bo‘lib, suvdagi erigan kislorod sutka davomida o'zgarib turadi. Kun
duzi fotosintez jarayoni hisobiga suv kislorodga to‘yinadi, yana tez-tez
boladigan shamollar ham suvni kislorodga to'yintiradi. Asosan invaziya
orqali (atmosfera havosining suvga bosib kirishi) suv kislorodga to‘yinadi,
evaziya ham yuz beradi, suvdagi kislorod havoga chiqadi.
Ammo kechqurun suvdagi erigan kislorod miqdori keskin kamayadi
va kislorod defitsiti yuz beradi. Suvo‘tlari, mikroorganizmlar nafas jara
yoni uchun kislorodni sarfiaydi. Hayvonlar-gidrobiontlar uchun kislorod
qolmaydi, organik moddalar oksidlanishi uchun sarfianadi va dimiqish
— zamor yuz beradi, havo yetishmasligi sababli baliqlar nobud boladi.
Bunday kollarning qishki ahvoli ham gidrokimyoviy jihatdan ancha
og‘ir o'tadi. Cho'kmadagi o‘simliklarning chirishi suvdagi erigan kis
lorodni kamaytiradi, balchiqdagi qoldiq organizmlar chiriydi, bu esa za
mor (dimiqish)ga olib keladi. Shuning uchun ham bunday koilarni baliq
lashtirish ishlari kuzda emas, erta bailor faslida amalga oshiriladi. Agarda
imkoniyati boisa kech kuzda nevod yordamida baliqlarni ovlash maqsad
ga muvofiq boladi. Chunki qishga qolib ketsa zamor natijasida nobud
bolishi mumkin. Bunday hodisa ko‘pincha Qoraqir kolida yuz beradi.
Koilarni baliqlashtirish uchun quyidagi ishlarga e’tibor berish ke
rak. Eng avval nevod tortish uchun joy tayyorlash kerak. Buning uchun
kolning tubi o'simlik qoldiqlaridan va xalaqit beradigan predmetlar-
182dan tozalanadi. Agarda koi, daryo yoki zovur bilan aloqada baliqlar
ni ko'ldan chiqib ketishiga to'sqinlik qilish maqsadida bo'lsa, unda
shlyuza (sarjuna) inshootlari quriladi. Ko'lni baliqlashtirishdan oldin
yirtqich baliqlardan (sudak, laqqa, jerex, ilon bosh) tozalash kerak.
Baliqxo‘r qushlar (baklan, chayka, saplya)ning taxminiy sonini bilish
kerak. Ko'lni baliqlashtirishdan oldin uning gidroximiyasi, gidrologiya
si, gidrobiologiyasi chuqur o‘rganiladi. Koining tabiiy ozuqa resurslari
qaysi baliq turiga to'g'ri kelishi va ozuqa zaxirasiga qarab koi klassi
fikatsiya qilinadi (Teniman-Nauman, 1920). Suvliklar qaysi sinfga te
gishli ekanligi aniqlanadi. Agarda yuksak suv o‘simliklari bosib ketgan
bo'lsa, og'irligi 400-450 g kcladigan oq amurni qo'yib yuborish tavsiya
etiladi. Buning uchun ko'ldagi yuksak suv o'simliklarining yalpi mah
suldorligini aniqlab, so'ngra ozuqa koeffitsientiga boiinadi. Oq amur
ning ozuqa koeffitsienti 80 ga teng. Shunday qilib, ko'lning yuksak suv
o'simliklarining mahsuldorligiga qarab qancha oq amur qo'yish mura
kinligi aniqlanadi. Karp segoletkalari qo'yilsa ham bo'ladi. Chunki karp
zoobentos yetishmaganda yumshoq suvo'tlari bilan ham oziqlanadi.
Mamlakatda melioratsiya sistemasining keng rivojlanishi hovuz ba
liqchilik xo'jaligining rivojlanishiga imkoniyat beradi.
Kanallar, zovurlar, tashlandiq joylarda baliqchilik hovuzlarini qu
risli mumkin. Ayniqsa, ko'l-hovuz xo'jaligi (Xaticha, Zikri, Sho'rkoi,
Devxona) tashkil qilish maqsadga muvofiq.
Bunday hovuzlardan kompleks maqsadida foydalansa bo'ladi. Ay
niqsa, Sho'rkoi suv ombori qishloq xo'jalik ekinlarini sug'orishda
ishlatiladi. Sho'rko'l suv omboridan kompleks maqsadda foydalanish
uchun hovuz baliqchiligini tashkil qilish maqsadga muvofiqdir. Chunki
Sho'rkoi suv ombori ABM К orqali suv bilan ta’minlanadi. U shu jihat
dan Buxoroning boshqa tabiiy suvliklaridan ajralib turadi.
Viloyatda baliqchilikni rivojlantirishda Dengizko'lning aharni
yati katta, chunki u ikkita tashlama kanallari orqali Amudaryo bilan
aloqada bo'ladi. Tashlanma kanallar orqali erta bahorda (aprel-may)
Amudaryo orqali katta miqdorda otalangan uvildiriqlar va chavoqlar
oqib keladi. Ayniqsa, ikkinchi tashlanma kanal atrofida inkubatsion
sex qurib, hovuz baliqchilik xo'jaligi tashkil qilish uchun keng sharoit
lar mavjud. Ammo 35 000 gektar maydonga ega bo'lgan Dengizkoi
hozirgi kunda qarovsiz ahvolda qoldirilgan. Agarda Dengizko'lda ilmiy
asosda asoslangan baliqchilik xo'jaligi tashkil qilinsa, asosiy baliq ov
lash manbasiga aylanadi. Buning uchun Dengizko'lga 10 m:'/sekundiga
Amudaryodan tashlanma kanallar orqali suv tashlab turish zarur.
183Sholi o‘stiriladigan (sholipoya) suvliklarda baliq yetishtirish
Sholipoyalardan kompleks ravishda foydalanish maqsadida, uzoq
yiliardan buyon baliq o'stirilmoqda. Sholipoyalarda baliq o‘stirish —
Janubi Sharqiy Osiyoda keng tarqalgan va birinchi bodib amaliyotda
qollanilgan. Baliqchilik xo‘jaligining bu formasi keyinchalik boshqa
mamlakatlarda qo'llanila boshlangan. Ayniqsa Italiya, Fransiya, XXR,
Koreya, Indoneziya kabi mamlakatlarda sholi - baliqchilik xo‘jaliklari
tashkil qilingan va hozirgacha faoliyat ko'rsatmoqda. 0 ‘zbekistonda