Hozirgi va qadimgi turkli ellar va elatlarning tillari. Asosan

Habibullo Nurutdinov
O‘zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirining
Ma’naviy-ma’rifiy ishlar samaradorligini oshirish,
davlat tili to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga
rioya etilishini ta’minlash masalalari
bo‘yicha maslahatchisi

Turk alifbosi (alfabesi) turk tilini yozishda qoʻllaniladi.Turk alifbosi 29 ta harfdan iborat boʻlib, ulardan yettitasi (Ç, Ğ, I, İ, Ö, Ş va Ü) lotin tilining fonetik talablariga muvofiq oʻzgartirilgan. Bu alifbo zamonaviy turkiy talaffuzni yuqori aniqlik va oʻziga xoslik bilan ifodalaydi. 1928-yilda Otaturk islohotlarining bir qismi sifatida joriy qilingan turk alifbosi hozirgi rasmiy alifbo va turli davrlarda qoʻllanilgan bir qator alohida alifbolarning soʻnggisi hisoblanadi.
Turk alifbosi avvallari arab yoki kirill yozuvida yozilgan bir qancha turkiy tillarni rasmiy lotinlashtirish uchun namuna bo‘ldi, masalan, ozarbayjon (1991)^[1], turkman (1993)^[2] va yaqinda qozoq (2021)^[3].

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Dastlabki islohot takliflari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Maʼlum boʻlgan eng qadimgi turkiy alifbo oʻrxun yozuvi boʻlib, u qadimgi turkiy alifbo sifatida ham tanilgan.Uning saqlanib qolgan birinchi dalillari VII asrga toʻgʻri keladi. Umuman olganda, turkiy tillar turli xil alifbolarda, jumladan, uygʻur, kirill, arab, yunon, lotin va boshqa Osiyo yozuv tizimlarida yozilgan.

Arab yozuvida yozilgan turkcha.
Turk tili 1000 yildan ortiq vaqt davomida arab yozuvining turkcha shakli yordamida yozilgan.Turk tili koʻplab arab va fors lugʻatini oʻzida mujassam etgan asarlarni yozish uchun unchalik mos emas edi, chunki uning imlosi fonetik boʻlmagan va shuning uchun ularni yodlash kerak edi. Bu esa oʻrganuvchilar uchun jiddiy toʻsiq yaratdi. Talabalar nafaqat baʼzi arab va fors soʻzlarining imlosini bashorat qilishda qiyinchiliklarga duch kelishlari, balki bu soʻzlarning baʼzilari umumiy nutqda juda kam qoʻllanilganligi sababli ularning imlosi talabalarning ongida qayd etilmagan. Biroq, u lugʻatning turkiy qismiga ancha mos edi. Garchi Usmonli turk tili hech qachon qonun qarori bilan rasman standartlashtirilmagan boʻlsa-da, turkiy soʻzlar ular bilan bogʻliq boʻlgan de-fakto tizimli imlo qoidalariga ega boʻlib, oʻqish va yozishni osonlashtirdi. Kamdan-kam hollarda turkiy soʻz yod olinishi kerak boʻlgan notoʻgʻri imloga ega boʻlib, koʻpincha sharqiy shevalar, ozarbayjon va turkman dialektlarining nutqini kuzatish orqali tasdiqlanadigan dialektal yoki tarixiy fonetik asos mavjud edi. Arab tili undoshlarga boy, unlilar jihatidan kambag‘al bo‘lsa, turk tili buning aksi. Shunday qilib, yozuv baʼzi turkiy unlilarni farqlashda yetarli emas edi va oʻquvchi maʼlum soʻzlarni farqlash uchun kontekstga tayanishga majbur boʻldi. XIX asrda telegrafning joriy etilishi arab yozuvidagi qoʻshimcha zaifliklarni ochib berdi, garchi bu bosmaxona va Usmonli turk klaviaturasi yozuv mashinkalaridagi yutuqlar tufayli maʼlum darajada kuchaygan boʻlsa-da.