Хозирги замон ва янги (нео)тектоник ҳаракатлар, уларни ўрганиш усуллари

Хозирги замон ва янги (нео)тектоник ҳаракатлар,
уларни ўрганиш усуллари
Хозирги замон тектоник ҳарактлари деганда одатда, охирги уч аср давомида бўлаётган тектоник ҳаракатлар тушинилади. Чунки уларни тўғридан-тўғри махсус асбоблар ёрдамида ўрганиш амалга оширилади.
Хозирги замон тектоник ҳаракатларни ўрганишни биринчи бўлиб швед олими А.Цельсий бошлаган. Олим томонидан Болтиқ денгизи қирғоғидаги гранит қояларида сув сатҳи ўзгаришини қайд этувчи белгилар қўйилган. Худди шундай тажрибани И.Д.Черский Байкал кўлида қўллаган. ХIХ асрда ушбу белгилар ёрдамида Швеция ва Финляндияда қирғоқнинг шимолий қисми кўтарилаётгани, жанубий қисми эса, чўкаётгани қайд қилинган.
Янги ва хозирги замон тектоник ҳаракатлари билан бир вақтда илмий адабиётларда ёш тектоник ҳаракатлар ҳам ажратилади. Уларга эса охирги 10-12 минг йиллар давомидаги, яъни голоцен эпохаси тектоник ҳаракатлари киради.
ХIХ аср охирларидан хозирги замон тектоник ҳаракатларни ўрганиш мунтазам равишда бошланган.Уларни ўрганишда икки асосий усуллардан фойдаланилади: денгиз сатҳини ўлчаш ва қайта нивелирлаш усуллари.
Сув сатҳини ўлчаш усули. Ўтган асрнинг 80-йилларидан дунё океан портларида сув ўлчагич асбобларини ўрнатиш бошланди. Улар дастлаб, сув сатҳи ўзгаришини белгиловчи оддий мослама, сўнг мустақил қайд этувчи қурулмага асосланган мареографлардан фойдаланилган.
Сув сатҳининг ўзгариши икки хил сабабга асосан бўлади:
1. Дунё океани сув миқдори ва океан туби рельефи ўзгариши билан боғлиқ, эвстатик тебраниш деб юритилувчи ходиса.
2. Сув ҳавзаси қирғоғининг кўтарилиши ёки чўкиши.
Дунё портларидан олинган сув сатҳи ўзгариши хақидаги статистик маълумотлар, охирги юз йил мобайнида сув сатҳи мунтазам равишда йилига 1,2 мм тезликда кўтарилишини кўрсатмоқда. Бундай холатнинг сабаби, аввало Ер иқлими исиб бориши натижасида Антарктида ва Гренландия музликларининг эриши билан боғлиқ бўлиши мумкин деб таҳмин қилинмоқда.
Бундай тадқиқотлар Шимолий ва Ўрта ер денгизлари ҳамда Каспий кўли қирғоқларида ҳам амалга оширилган.
Хозирги замон тектоник ҳаракатларини дунё океани сув сатҳини ўлчаш орқали ўрганиш усули на фақат океан ва денгизлар қирғоқларида амалга оширилади, балки йирик кўллар ва дарёларнинг қирғоқларидаги ҳолатни ўрганишда ҳам қўлланилмоқда.
Қайта нивелирлаш усули. Темир йўлларни қурилиши муносабати билан, ҳаракат хавфсизлигини таъминлаш мақсадида йўлларда юқори аниқликдаги ўлчаш ишларини олиб бориш зарурияти юзага келди. Вақт ўтиши билан темир йўл тармоқларида олиб борилган қайта нивелирлаш, улардаги репер белгиларининг ўзгаришини кўрсатади. Репер белгиларининг ўзгариши мунтазам равишда, бир йўналишда эканлиги аниқланган. Бундай холат, яъни репер белгиларининг ўзгариши, жойнинг деформацияланишидан фарқли ўлароқ, ер пўсти вертикал тектоник ҳаракати билан боғлиқ эканлиги аниқланди. Демак, темир йўллар тармоқларидаги қайта нивелирлаш ишлари натижалари хозирги замон вертикал тектоник ҳаракатларни ўрганишда улкан имкониятлар яратади. Хозирги замон вертикал тектоник ҳаракатларини ўрганиш маълумотлари шуни кўрсатадики, ҳаракатлар тезлиги мм. нинг бир неча улушидан, баъзи фаол майдонларда йилига 10 мм.гача, хатто ундан ортиқ бўлиши мумкин. ( расм 14)

Расм 14 Қайта нивелирлаш
Шу маълумотлар асосида ўтган асрнинг 70-йиллари охирларида худудларнинг фаоллигига мос ҳолда геодинамик полигонлар ташкил этиш ва уларда намоён бўлаётган хозирги замон тектоник ҳаракатлари хусусиятларини ўрганиш йўлга қўйилди. Бундан кутилган асосий мақсад шу жойдаги сейсмик фаолликни ўрганиш эди. Олинган маълумотлар асосида жойнинг сейсмик микрорайонлаштириш хариталарини тузиш имкониятлари яратилди.
Қайта нивелирлаш усули ёрдамида олинган миқдорий кўрсатгичлар нафақат кенг майдонларни, балки айрим бурмалардаги ҳаракат фаоллиги кучланиши тўғрисида хам маълумот беради. Бу эса, ушбу майдонларда ёки бурмалар атрофида амалга оширилиши лозим бўлган мухандис-техник ишларни тўғри белгилашга асос яратади.
Яқин вақтларгача горизонтал тектоник ҳаракатларни ўрганишда асосий усул бўлиб қайта триангуляция усули қўлланилиб келинган. Ҳозирги вақтга келиб трилатерация усули қўлланила бошланди, бунда учбурчакнинг бир томони эмас, балки ҳамма тарафларидаги силжишлар ўлчанади. Сезиларли даражадаги горизонтал силжишлар одатда кучли зилзилалардан кейин қайд қилинади, горизонтал тектоник ҳаракатларни ўлчашнинг энг янги замонавий ўлчов асбобларидан бири «лазерли дальномерлар» яхши натижа бермоқда.
Горизонтал тектоник ҳаракатларни ўрганиш натижалари шуни кўрсатмоқдаки, уларнинг тезлиги вертикал тектоник ҳаракатларнинг тезлигидан қолишмайди, балки айрим ҳолатларда бир неча бор устунлик қилади. Бунда горизонтал тектоник ҳаракатлар тебранма хусусиятни намоён эмайди, аксинча йўналтирилган ҳаракатни намоён этгани учун, маълум вақт оралиғидаги тезликларнинг йиғиндиси бир неча бор вертикал тектоник ҳаракатлар амплитудасидан ортиқ бўлганлиги кузатилган. Масалан, Помир ва Тянь-Шан тоғлари туташган жойдаги Гарм майдонида олиб борилган кузатишлар натижасида охирги 50 йил давомида жанубий блок (Помир)нинг шимолга силжиши йилига 2 см.дан иборат бўлган. Айниқса литосфера плиталарининг бундай силжиш кўрсатгичларини олдиндан баҳолаш алоҳида аҳамиятга эга.
Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, хозирги вақтда ер юзасидаги горизонтал тектоник ҳарактлар юқори аниқликка эга бўлган икки ўлчов усуллари - 1) Ернинг сунъий йўлдошларига ўрнатилган лазер қайтаргичлари, 2) квазаралардан келаётган радиосигналларни қайд қилишга асосланган ўлчашлар ёрдамида амалга оширилмоқда.
Хозирги замон тектоник ҳаракатларини ўрганиш бўйича олиб борилган тадқиқот ишларининг натижаси шуни кўрсатмоқдаки, улар Ер юзасининг барча майдонларини қамраб олиб. вертикал ва горизантал хусусиятларда намоён бўлмоқда, бунда биринчиси тебранма, иккинчиси йўналтирилган хусусиятга эга.