Hududlarni rivojlantirish nazariyalari

Energiya ishlab chiqarish sikllari.

YUqorida ta’kidlanganidek, Rossiyani amalda iqtisodiy rayonlashtirish uni elektrlashtirish (GOELRO) rejasining dasturi bilan bog‘liq bo‘lgan. SHu bois, dastlabki iqtisodiy rayonlar, joylarda yirik elektr stansiyalar qurish va ularning ta’sir doirasini aniqlash nuqtai nazaridan energetika, energiya ishlab chiqarish rayonlari deb atalgan. Keyinchalik bu rayonlarda xo‘jalik tizimining bir tomonlamaligiga yo‘l qo‘ymaslik, mahalliy sharoit va imkoniyatlardan to‘laroq foydalanish, aholining ehtiyojlarini qondirish, transport harajatlarini qisqartirish va ortiqcha, iqtisodiy jihatdan nomaqbul, uzoq masofadagi transport qatnovlarini kamaytirish kabi omillarni e’tiborga olib, iqtisodiy rayonlar xo‘jaligini kompleks ravishda tashkil etishga ustuvor ahamiyat berildi. Asosiy iqtisodiy rayonlarning xo‘jaligi kompleks, majmuali bo‘lishi (rayonlar miqyosidagi HICHMlar) yoki ularning iqtisodiyotini kompleks tamoyili negizida yaratish muhim hisoblanadi.

Dastlab N.N.Kolosovskiy «ishlab chiqarish kombinati» rayonlar ishlab chiqarish kombinati» tushunchalarini ishlatdi. Bunda «kombinat» so‘zining ko‘proq korxona doirasiga tegishligi va turli xil terminologik chalkashliklarga o‘rin qoldirmaslik uchun «kompleks» so‘zini ma’qul topdi. U o‘z davrida ishlab chiqarishning hududiy birikmasi (kompleksi) to‘g‘risida yozgan edi, keyinchalik esa bu tushuncha (N.N.Kolosovskiy vafotidan so‘ng) hududiy ishlab chiqarish majmualari deb atala boshladi.
HICHM-muayyan sanoat nuqtasi (punkti) yoki alohida rayonda, uning tabiiy va iqtisodiy sharoitlari, transport va iqtisodiy geografik o‘rniga muvofiq korxonalarni to‘g‘ri tanlab olish va joylashtirish hisobidan iqtisodiy samaradorlikga erishadigan ishlab chiqarishni hududiy tashkil etish shaklidir.
HICHM-lar g‘oyasi, birinchidan, iqtisodiy rayonlar xo‘jaligini kompleks rviojlantirish va, ikkinchidan, N.N.Kolosovskiyning Ural-Kuznetsk kombinati (UKK) va Baykalbo‘yi («Angarqurilish») komplekslari loyihalarini yaratish va ularni amalga tadbiq etish jarayonida yuzaga keldi. Ushbu tushuncha ilk bor Irkutsk-CHerelexovo majmuasiga nisbatan ishlatildi. Albatta, bunda muallifning injenerlarcha fikrlashi, transport-temir yo‘l qurilishi mutaxassisi bo‘lishi ham katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Uning, Rossiya (sobiq Ittifoq) iqtisodiy geografiya fanining HICHMlar va iqtisodiy rayonlar to‘g‘risidagi yutug‘ini hatto rivojlangan mamlakatlar-AQSH va Germaniya ham tan olgan; bevosita muallifning o‘zi 1948 yilda Fransiyada ushbu muammolar va ularning amaliy echimi haqida ilmiy ma’ruzalar qilgan.
HICHM-lar iqtisodiy rayonlarning shakllanishi jarayonida muhim taktik va strategik vosita hisoblanadi. O‘z navbatida bunday majmualarning o‘ziga xos, individual xususiyatlarini aniqlashda, ularni alohida tiplarga ajratishda N.N.Kolosovskiy «energiya ishlab chiqarish sikllari» («energiya ishlab chiqarish rayonlari»ga mos holda) usulini yaratdi va undan unumli foydalandi. Bu erda, N.N.Kolosovskiy bo‘yicha, «energiya»-quvvat, kuch, harakat, «energetika»-ish qilish, faoliyat ko‘rsatish qobiliyati ma’nolarini anglatadi.
Ta’kidlash joizki, N.N.Kolosovskiy HICHM va energiya ishlab chiqarish sikllarini ko‘proq sanoatni tashkil etishga nisbatan ishlatgan. SHuningdek, u iqtisodiy rayonlar va bu ikki tushunchani o‘zaro aloqadorlikda qo‘llagan: iqtisodiy rayonlar asosini HICHMlar, ularning asosini esa energiya ishlab chiqarish skillari tashkil qiladi. Ushbu tushunchalarning barchasini ayni vaqtda ham usul (metod), ham vosita sifatida qarash mumkin.
Shunday qilib, iqtisodiy geografiya fanining uchta asosiy tushunchasi: iqtisodiy rayonlashtirish, hududiy ishlab chiqarish majmualari va energiya ishlab chiqarish sikllari mashhur olim, geografiya fanlari doktori, professor Nikolay Nikolaevich Kolosovskiyga taalluqli. Shuningdek, u transport geografiyasi bo‘yicha ham katta tadqiqotlar olib borgan. N.N.Kolosovskiy qator shogirdlar tayyorlagan. Ular jumlasiga I.M.Maergoyz, S.N.Ledovskix, V.F.Pavlenko, I.I.Belousov, T.M.Kalashnikova, M.K.Bandman, A.T.Xrushev, N.N.Kazanskiy va boshqalar kiradi. Hatto sobiq Ittifoqda ilk bor mintaqaviy iqtisodiyot to‘g‘risida monografiya yozgan N.N.Nekrasov ham N.N.Kolosovskiy ilmiy rahbarligida doktorlik dissertatsiyasini himoya qilgan.
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, respublikamiz iqtisodiyotini bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o‘tkazish sharoitida ishlab chiqarishni majmualar shaklida hududiy tashkil etish, ularning ijtimoiy va ekologik jihatlariga ham e’tibor berish katta amaliy ahamiyat kasb etadi.