I \‘ боб. Узбекистон ba марказий осиёда табиатдан


§. Орол муаммоси ва унинг глобал ахамият касб этиши


Download 79.18 Kb.
bet4/6
Sana01.04.2023
Hajmi79.18 Kb.
#1318575
1   2   3   4   5   6
Bog'liq
tuproq sho`rlanishi va uning oldini olish

§. Орол муаммоси ва унинг глобал ахамият касб этиши

1995 йил сентябрь ойида Нукус шахрида Бирлашган Миллат- лар Ташкилоти хомийлигида булиб утган «Орол буйи мамлакат- ларининг баркарор тараккиёти» мавзусидаги халкаро конференция хам айнан юкорида биз эсга олган муаммоларга багишланган эди дссак, хато булмайди. Бу анжуманда Марказий Осиёдаги беш давлат президентлари, хукуматлар рахбарлари билан бирт унлао халкаро ташкилотлар ва 35 давлатнинг вакиллари иштирок чтиб, Улкада юзага келган хавфли экологик халокатни бартараф этнш масалаларини урганиб чикдилар. Анжуман ишида 300 дан ортик мутахассислар, дипломатлар, вазирлар ва давлат рахбарлари катнашиб, улар Орол денгизининг куриши билан боглик булган ушбу асосий муаммоларни куриб чикдилар.
Орол денгизи фалокати билан боглик булган унлаб ёки юзлаб йигинлар, мажлислар ва симпозиумлардан фаркли уларок, бу анжуманда биринчи маротаба тарихий Нукус декларациясига имзо чекилди ва ундан келгусида олиб бориладиган сиёсий ва амалий ишлар буйича аник мажбуриятлар олинди, бошлангич маблаглар курсатилди.
Декларация Марказий Осиё халкларини бир-бутун тарзда, жахон цивилизациясида тутган урни ва узларининг акл заковатлари, мехнатсеварликлари билан такрорланмас гузаллик- лар, чуллар багрида богу бустонлар, барпо эта олганликлари фан ва техника, адабиёт, архитектура ва санъат борасида, математика, астрономия, табобат ва дехкончилик сохаларида жахонда энг пешкадам мактаблар ярата олганликларини дунёга намойиш килди. Шу билан бир каторда, бугунги кунда ана шундай улкада руй берган ва ёш мустакил давлатлар тараккиётига катта хавф солиб турган Орол фалокатининг келиб чикиш сабаблари илмий асосда очиб берилди ва бутун жахонга маълум килинди.
Орол инкирозини тухтатиб колиш жуда кийин эканлиги ва буни бартараф этиш учун аввало «Беш огайнилар» орасида мустахкам якдиллик булиши, маблаглар ва кучларнинг маълум максад сари йуналтирилиши такозо этилаётгани таъкидланди. Бугунги кунда 60 миллионга якин ахолиси булган бу улкаларда 5та мустакил давлат жойлашганлиги эътиборга олинади. Сув, ер ва табиий ресурслардан тежамкорлик билан фойдаланиш сиёсати юритилиши ва уни амалга оширишнинг унумли иктисодий ва хукукий механизмларини яратиш жуда зарур, деган хулосага келинади.
Туркистон номи билан дунёга танилган бу улкада кадим замонлардан бери дустлик ва кардошлик ришталари билан чамбарчас богланган халклар яшаб келадилар. Хеч шак-шубха йукки, Орол такдири хеч бир кишини бефарк колдирмайди, бу фалокат халкдарни янада якинлаштириб, бир-бирига кумакдошу- елкадош, якдил хдмфикр булиб, ах,ил яшашга чорламокда.
Дархакикат, Орол денгизи бизнинг крз унгимизда хал о кат ёкасига келиб колди. У огир ва тузатиб булмас дардга чалинган касал одамни эслатади. Бунинг сабаблари бор, бу ерларда собик иттифок олиб борган мустамлакачилик сиёсатига бориб такалади. Бу - денгиздан бир ёкдама фойдаланиш, уни курбон килиш эвазига экинзорларни, айникса, пахта майдонларини кенгайтириб бориш, сув ресурсларини аксарият кисмини ана шу максадда сарфлаш окибатидир.
Шу тарика Орол фожеаси руй берди. Бу фожеа Марказий Осиё Республикалари ва халкларининг бошига тушган огир кулфатдир. Буни Чернобиль фожеаси билан киёслаш мумкин. 19-аср охир- ларида Россия Туркистон улкасини забт килганидан сунг, бу ерда мустамлакачилик сиёсатини утказа бошлади. Улкан хом ашё базасига айлантириб, уни жами бойликларидан имкони борича ту л а фойдаланишни асосий максад килиб куйди. Мустамлакачилар янги сугориш технологияларини жорий этиб, пахта экиладиган майдонларни кенгайтириш йулинн тутдилар.
Утган асрнинг 20-йилларида эса бу улкада совет хокимияти урнатилгач, аввалги сиёсат узгармай колаверди, яъни Туркистон улкаси Марказий хукуматнинг асосан пахта етиштириладиган хом ашё базасилигича колаверди. Мустамлакачилик ва жамиятни советлаштириш сиёсати бора-бора салбий окибатларга олиб келди. Бу холат Орол денгизи мисолида яккол намоён булди.
Маълумки, Марказий Осиёдаги 5 та ёш давлат, яъни мустакил давлатлар - Козогистон, Узбекистан, Туркманистон, Киргизистон ва Тожикистон республикаларининг хаёти Орол денгизи ва унинг сув манбалари билан чамбарчас богланган. Уларни Оролсиз тасаввур килиб булмайди. Чунки Орол денгизи ана шу улка- ларнинг, айникса, К,озогистон, Узбекистан ва Туркманистоннинг иклимига, табиатига, экологик шароитига, хайвонот ва усимликлар оламига жуда катта ижобий таъсир утказар эди. Унинг инсонлар сихат-саломатлигига курсатадиган нафи хакида гапирмаса хам булади.
Табиат яратган мана шу ажойиб неъмат, бетакрор денгиз юкорида баён килинганидек, бугунги кунда огир ахволга тушиб колган. Денгизнинг асосий сув манбалари Амударё ва Сирдарё булиб, уларнинг сув захиралари осмонупар Помир ва Тян-Шань тогларидаги катта музликларнинг эришидан хосил булади. Ер юзидаги энг кадимий куллардан бири Орол, Амударё ва Сирдарё сувларидан собик иттифок даврида шафкатсизларча фойдаламиш окибатида куриб колди. Кишлок хужалигини ва айникса, пахтачиликни зур бериб ривожлантириш сувни куп талаб килиши уз-узидан равшан, бундай сиёсат пировардида фалокатга олиб келмаслиги мумкин эмас эди.
Энг дахшатлиси шу булдики, денгиз тубидан бушаган жойларда агрокимё кушилмалари ва тузлардан иборат захарли моддаларнинг усти очилиб колди. Кучли шамоллар ана шу хал о кат л и моддаларни осмону фалакка учириб, жуда олис жойларга пуркай бошлади.
Бунинг окибатида Орол денгизи атрофидаги улкаларда мудхиш вазият вужудга келди: катта-катта майдонлардаги
зкинзорлар курий бошлади: дарахтлар, ут-уланлар, тупрок, сув ва хаво захарланди. Айникса, одамларнинг сихат-саломатлигига, хайвонот оламига катта зиён етди. Илгари яшаб турган купгина жойларнинг экологик шароити ёмонлашиб, улар кимсасиз дашт биёбонларга айланди.
Денгизнинг шурлик даражаси 3 карра ошганлиги мутахассисларнинг тадкикотларидан маълум. Бу холат денгиздаги экологик тизимнинг бутунлай издан чикканлигидан, унда яшовчи жониворлар учун хаёт тугаганидан далолат беради. Бир вактлар Хатто, чет элга чикариладиган ажойиб Орол баликлари кишилар хотирасида колди, холос. Денгиз атрофидаги музофотларда хозир 4,0 миллиондан ортик ахоли яшайди.
Орол, муаммосини ёлгиз бир давлатнинг, ёлгиз бир халкнинг гайрати билан хал килиб булмаслиги куриниб турибди. Хдтто, мазкур худудда жойлашган давлатларнинг хам бу масалани ечишга курби етмайди. Бу жахон микёсида, жуда купчилик давлатларнинг фаол иштироки билан хал килиниши лозим булган ута мураккаб ва долзарб муаммодир.
Шу боис, купчилик давлатларнинг, айникса, Марказий Осиё давлатларининг, шу жумладан, К^озогистон, Узбекистон давлат- ларининг оммавий ахборот воситалари, етакчи олимлари, ушбу муаммо билан шугулланувчи мутахассислари Орол кисмати тугрисида астойдил ташвишланиб бонг урмокдалар, бу ноёб денгизни саклаб колиш тугрисида бош котирмокдалар, ^з таклифларини уртага ташламокдалар. Узбекистон Республикаси хукуматининг ва Марказий Осиёдаги кушни республикалар хукуматларининг ташаббуси билан Орол денгизи муаммосига багишлаб бир неча симпозиумлар, конференциялар хамда олимлар ва мутахассисларнинг амалий учрашувлари утказилди ва утказилмоада.
Денгиз атрофидаги экологик мухитни яхшилашга каратил-ган ибратли ишлар бошланди. Орол денгизи атрофида яшовчи ахолига, айникса, беморлар ва болаларга турли хайрия ёрдамлар кучай- тирилди, республикамиздан ва хатто чет эл мамлакатларидан зарур дори дармонлар мунтазам юбориб турилибди. Узбекистон сувининг 90 фоизи хорижий давлатлардан келади. Х,озиРДа сув микдори 10-15 фоизга камаяпти, 1 гектар ерга 14-18 куб/м. сув сарфланади. Навоий азот бирлашмаси йилига 33 млн. куб/м. сув сарфлайди. Бу ахолиси 50 минг булган шахар таъминоти учун етарли сувдир. Республикада 1 йилда 43-52 куб/км. сув сарфланади. Бу жами эхтиёжнинг 70 фоизини коплайди.
Ер ости чучук сув манбалари 357 та, унинг захираси суткасига 21,4 млн. куб/м. Бу сувдан 10,5 млн. куб/м. кундалик ичишга сарфланади. Х,03ИР 267 та ер ости сувидан кунига 8,5 млн. куб/м. сув олиб фойдаланилади. Ер ости ичимлик суви етарли, аммо ер остидаги чучук сувнинг 40 фоизи ифлосланган. 1 куб/м. окова сув 40-60 куб/м. табиий тоза сувни яроксиз холатга келтиради.
Республика сув хавзаларига йилига 300 млн. куб/м. ифлосланган сув кушилади. Чирчик электркимё комбинати Чирчик дарёсига хар йили 230 миллион куб/м. окова сувни ташлайди.
Глоссарий

Download 79.18 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling