I-80-2 guruh talabasi Ne’matov Ilyosning

Qadimgi Misr iqtisodiyoti Yaqin Sharqdagiga nisbatan ancha natural bo’lgan. Demak, podsho qonunlari tovar-pul munosabatlarining rivojlanishida ijobiy rol o’ynagan. Qonun matni kirish qismdan, hozirgi tasniflash bo’yicha 282 moddani o’z ichiga olgan asosiy qismdan va xulosadan iborat. Unda xo’jalik hayotiga oid iqtisodiy fikrlar ham aks ettirilgan. Shu narsa diqqatga sazovorki, bir guruh moddalarda Bobil fuqarolarining mulkini himoya qilish, ijara, sudxo’rlik va ishga yollash masalalari ko’rib chiqilgan. Qonundagi asosiy narsa Bobil fuqarolarining mulkini himoya qilish yoki shunday sharoit yaratishdan iboratki, unda “kuchlilar kuchsizlarni surib chiqarmasinlar”. Bunda asosiy e’tibor saroy, ibodatxona mulkini hamda bobillik fuqarolar va davlat xizmatchilarining, birinchi navbatda, harbiylarning mulkini himoya qilishga qaratilgan. Xammurapi qonunlarida ularning ulushi (yerlari) sotilishi man etiladi. “Sipoh yoki soliq to’lovchiga tegishli bo’lgan dala, uy, bog’, – deyiladi qonunda, – kumushga sotilishi mumkin emas”. Bundan tashqari, qonunda o’z mamlakati tashqarisida qul sifatida sotib olingan bobillik fuqarolar o’z vataniga qaytgach, erkinlikka erishishi zikr etilgan. Qonunda sudxo’rlar zo’ravonligiga qarshi qaratilgan moddalar ham mavjud. Hosil kam bo’lgan paytlarda qarzlarni to’lash muddatini bir yilga cho’zishga ruxsat berilgan (qo’shimcha foiz to’lovisiz). Xammurapi qonunlarida sudxo’rlar o’z holicha, qarzdorlarning ruxsatisiz qarz evaziga ularning hosilini tortib olishi man etilgan. Ular qat’iy ravishda puldagi (20%) va natural shakldagi (33% ) foiz me’yorini aniq belgilab bergan. Xammurapi kodeksida tutqunlarga nisbatan yomon munosabatda bo’lgani uchun sudxo’rlarni hatto jazolash (shu jumladan, qonuniy yo’l bilan ham) ko’zda tutilgan. Sudxo’rlikning keng rivojlanishiga to’sqinlik qiluvchi asosiy omillardan biri qarzdorlik uchun qullik muhlatining uch yil bilan cheklanishidir (to’rtinchi yili unga erkinlik berilishi lozim bo’lgan). Biroq sudxo’rlikka qarshi qonunchilikda izchillik bo’lmagan. Xususan, qarzdorni ozod etishda uni ishlab chiqarish yoki yashash vositalari bilan ta’minlash nazarda tutilmagan. Hech qanday vositasi bo’lmagach, ozod etilgan qarzdor yana qaytib sudxo’rga murojaat qilishga majbur bo’lgan. 35 Xammurapi qonunlarida yollanma munosabatlarni tartibga solishga katta e’tibor berilgan. Uning juda ko’p turdagi shakllari ko’rib chiqilgan bo’lib, hatto yollanma mehnat uchun to’lov miqdori ham aniq qilib ko’rsatib berilgan. Asosiy maqsad ishlab chiqarishni, birinchi navbatda, qishloq xo’jaligini rivojlantirishni qo’llab-quvvatlash, mehnatsiz daromad to’ishga qarshi kurashish bo’lgan. Umuman, xususiy mulkchilik, shu jumladan, yerga bo’lgan xususiy mulkchilik tan olingan. Birovning xususiy mulkiga ko’z olaytirgan, unga zarar yetkazganlar iqtisodiy jihatdan jazolangan. Shunday qilib, eski Bobil podsholigi qonunlarida davlat tartiblashining va aholi iqtisodiy faoliyatini nazorat qilishning turli shakllari ko’zda tutilgan. Ular real iqtisodiy jarayonlarga, tovar-pul munosabatlarini rivojlanishiga, fuqarolar mulkini himoya qilishga o’zining ijobiy ta’sirini ko’rsatdi. Shu bilan birga bu qonunlar Osiyodagi boshqa mamlakatlarda iqtisodiy fikrlarning rivojlanishida katta rol o’ynadi.