I-80-2 guruh talabasi Ne’matov Ilyosning

Qadimgi Sharqning iqtisodiy taʼlimoti asosan davlatni boshqarish toʼgʼrisidagi ilm qonunlariga oid edi. Jamiyatning iqtisodiy hayotida amalda butunlay natural xoʼjalik faoliyat qilar edi. qadimgi Sharqning yodgorliklarida davlatning boshqarish sanʼati boʼyicha qoida va qonunlar toʼplami hamda iqtisodiy gʼoyalari saqlanib qolgan. Bizgacha boʼlgan birinchi yodgorlik «Geraklepolik shohning oʼz oʼgʼliga nasihatlari» estaliklari (qadimgi Misr, er.avv. XXII asr) juda ham qadimgi manbalardan hisoblanadi. Muallifning taʼkidlashicha «nasihatlarda» eʼtiborni boshqaruv aparati faoliyatini samarali yuritish zarurati va qaysiki Firavnlar (qadimgi Misr podshohlarining nomi yoki unvoni) va aholi oʼrtasida boʼladigan munosabatlar koʼrsatilgan. Bu davrda sinfiy ajralish toʼla shakllanmagan boʼlib, boshqaruv ishiga ishbilarmonlarni taklif etish (yuqori tabaqali yoki oddiy aholidan) kerak deyilgan. Vasiyatnomada muallif asosiy eʼtiborni podishoh bilan xalq oʼrtasida turuvchi boshqaruv aparatiga qanday muomala qilish kerakligi haqida yoziladi. Unda shunday deyiladiki, «boshqaruv aparati yagona otryad kabi ish olib borishi kerak, buning uchun esa podshoh oʼz amaldorlari haqida doimo gʼamxoʼrlik qilishi va modiy ragʼbatlantirib borishi kerak, shundagina ular sening qonuning bilan yashaydi». Saqlanib qolgan yodgorliklarda va yozma qonunlarda iqtisodiy-siyosiy gʼoyalar mavjud boʼlgan, unda mustaqil ishlab chiqaruvchining xuquqlarini himoya qilish, tartibga solish hamda ishlab chiqaruvchilar qatlamini yemirilishini toʼxtatishga qarshi muhim fikrlar berilgan edi.
Аyniqsa, eramizdan avvalgi XVIII asrda Bobilda podshohlik qilgan Hamurapining qonunlar toʼplami (kodeksi) mashxurdir. Bu toʼplam 1901-1902 yilda Suza shahri qoliqlarini arxeologik qazish paytida topilgan. Toshga oʼyib yozilgan muhim va qadimiy, tarixiy xujjatni tahlil qilish shuni koʼrsatdiki, mavjud davlat sinfiy va ijtimoiy jihatdan ancha mukamal koʼrilganligi bilan ajralib turadi. Bu qonunlarning asosiy mazmuni qaysiki «kuchli kuchsizni» shiori ostida kuchlilar tomonidan kuchsizlarni butunlay kamsitishi himoya qilgan edi.
Qarz evaziga qul qilish faqat uch yilgagina ruxsat etilgan edi. Lekin bu chegaralash boʼlsa, ham xususiy mulkchilik ham qonun bilan rasmiylashtirilgan edi. Xususiy mulkchilik huquqiy bitimlarda himoya qilinar, agar ijarachi zaruriy ishlarni maʼlum bir sabablarga asosan bajara olmasa turli xil imtiyozlar berilardi. Xususiy mulkchilikka suyiqasd qilinishiga iqtisodiy javobgarlik joriy etildi. Hammurapi kodeksining yaratilishi qadimgi Vavilon jamiyatining birlashishi uchun muhim omil boʼladi. Hammurapi kodeksi iqtisodiy haѐtni huquqiy normalar bilan boshqarishga qilingan birinchi harakat edi.
Qadimgi Bobil haqida gapirganda, bu mintaqaning tabiatining ajoyib go'zalligini esdan chiqarmaslik kerak. Qadim zamonlarda Dajla va Furot daryolarining quyi oqimlari hozirgidek ko'rinmasdi. Fors ko'rfazi laguni shimoldan ancha uzoqroqqa cho'zildi va Dajla va Furot daryolarining o'zi Shattul-Arabning bitta kanaliga qo'shilmadi, balki mustaqil daryolari bo'lgan lagunga tushib ketdi. Ularning orasidagi bo'shliqni deyarli botqoqlar, ko'llar va ulkan qamishzorlar egallagan. Yuqori joylar baland o'tli va butali savannaning bir turi edi.
T Hammurapi davridagi Bobil davlatining iqtisodiyoti sug'orish dehqonchiligi, bog'dorchilik, chorvachilik, turli hunarmandchilik, tashqi va ichki savdoning rivojlanishiga asoslangan edi.
Bobilda asosiy sanoat qishloq xo'jaligi edi. Hammurapi davrida ekin maydonlarining kengayishi (bo'shashgan va bokira erlarning o'zlashtirilishi), bog'dorchilik (xurmo etishtirish) kabi iqtisodiyotning intensiv tarmog'ining gullab -yashnashi, donli ekinlardan (arpa) va moyli urug'lar. Ekin maydonlarining katta qismi ibodatxonalarga tegishli edi qirol oilasi, yirik savdogarlar, qirollik va ma'bad ma'muriyatining amaldorlari. Kichik xo'jaliklar odatda 1/3 dan kichik gektargacha bo'lgan kichik er uchastkalariga ega bo'lishgan. Qishloq xo'jaligi sun'iy sug'orishga asoslangan edi.
Qishloq xo'jaligining asosini erkin dehqonlar va ijarachilar mehnati tashkil etdi; hunarmandchilikda ham hunarmandchilik bilan shug'ullanishgan, ularning kasbi odatda oilada meros bo'lib o'tgan.
Shahar aholisi va qishloq aholisining asosiy taomlari non edi. Dalalar, o'sha paytdagi harflarning birida ishlatilgan ifodada, "mamlakat ruhi" edi. Shaharlarga don etkazib berish va pirovardida barcha fuqarolarning farovonligi ularning hosiliga bog'liq edi. Shaharlarning hayoti asosan qishloq xo'jaligi ishlarining ritmiga bo'ysundi.
Qishloq xo'jaligi Mesopotamiyada hayotning asosi bo'lgan, shuning uchun Hammurapi qonunlariga katta e'tibor berilishi ajablanarli emas.
Tog 'yonbag'irlari, dashtlar, o'tloqlar ishlatilgan boy yaylovlarning mavjudligi chorvachilikning yanada rivojlanishiga yordam berdi. Uy hayvonlari orasida eshak, eshak, xachir bilan birga ot ham paydo bo'la boshlaydi. Hammurapi qonunlarida bir necha bor cho'ponlar yollangan mollar va mayda kavsh qaytaruvchilar, eshaklar zikr qilingan. Ko'pincha chorvachilik dalada, xirmonda va og'ir yuklarni tashishda mashaqqatli mehnat uchun yollangan.
Bobilning iqtisodiy hayoti tasviri to'liq bo'lmaydi bosh o'rmonchi boshchiligidagi o'rmon xo'jaligi haqida eslang. Shaxsiy "o'rmon maydonlari" uning qo'l ostidagilarning yurisdiksiyasida edi, ular o'rmonlarni saqlash uchun mas'ul edilar - bu juda qimmatli qurilish materiallari manbai.
Omon qolgan hujjatlar butunlay sun'iy sug'orishga asoslangan qishloq xo'jaligi iqtisodiyotining rivojlanishini ko'rsatadi. Yangi kanallar yotqizildi, sug'orish tizimi umumxalq miqyosida birlashtirildi. Butun iqtisodiyot qullar va erkin kommunalarning mehnatidan keng foydalanishga asoslangan edi.
Mesopotamiya dunyoda tsivilizatsiya paydo bo'lgan birinchi mintaqalardan biri edi. Eng rivojlangan Mesopotamiyaning janubiy qismi - Shumer, zamonaviy Iroq hududida joylashgan.
Taxminan 4 -ming yillikning o'rtalarida, birinchi davlat tuzilmalari: Shumer davlatlari (miloddan avvalgi XXVI-XXIV asrlar), Akkadiya podsholigi (miloddan avvalgi XXIV-XXIII asrlar), Ur shahrida joylashgan davlat (miloddan avvalgi XXII asr oxiri-XX asr boshlari), Qadimgi Bobil (miloddan avvalgi XIX-XVI asrlar).
Miloddan avvalgi 3240 yil o'rtalariga qadar NS. bu mintaqada ikkita yirik davlat bor edi - Sumer va Akkad. Bu davlatlarning Shumer-Akkad qirolligiga birlashishi mintaqaning iqtisodiy rivojlanishiga ijobiy ta'sir ko'rsatdi.
Miloddan avvalgi 4 -ming yillik boshlarida. NS. Qadimgi Shumerda asosiy kasblar dehqonchilik, chorvachilik, ovchilik, baliqchilik va hunarmandchilik rivojlangan. Iqtisodiyot qishloq xo'jaligiga asoslangan edi. Qishloq xo'jaligining rivojlanishiga unumdor tuproqlar, dashtli qoramolchilik va qo'ychilik yordam berdi. Asosiy qishloq xo'jalik ekinlari arpa, tariq, no'xat, loviya, yasmiq, zig'ir va sabzavotlar edi. Bog'dorchilik va uzumchilik ham qishloq xo'jaligining muhim tarmoqlari edi.
Har xil hunarmandchilik turlari jadal rivojlandi: kulolchilik, g'isht, teri, to'qimachilik mahsulotlari. Metallurgiyaning rivojlanishi mis, bronza va temir buyumlari ishlab chiqarishga olib keldi, zargarlik buyumlari yaxshilandi. Dastlabki davrda shumerlar bitta mis bo'lagidan mahsulot yasashni bilishgan, mis, kumush va oltin quyish usulini kashf etishgan va bronza yasashni o'rganishgan.

Qadimgi Sharqdagi va Avestodagi iqtisodiy fikrlar Kishilik jamiyatining dastlabki davrlaridan boshlab xo’jalik yuritish to’g’risida u yoki bu ko’rinishdagi iqtisodiy fikrlar amal qilib kelgan. Lekin o’sha paytdagi iqtisodiy fikrlar to’g’risidagi ma’lumotlar bizning davrimizga yetib kelmagan. Chunki ularni avlodlardan-avlodlarga, asrlardan-asrlarga olib o’tuvchi vosita – yozuv bo’lmagan. Yozuv qachon paydo bo’lgan? Yozuv bundan olti ming yil avval, miloddan to’rt ming yil oldin o’sha davrning madaniyat o’chog’i hisoblangan Mesopotamiyada ijod qilindi. Qadimgi grek tarixchilari hozirgi Iroqdagi Dajla va Frot daryolarning oralig’idagi joylarni «Mesopotamiya» deb atagan. Bu grekcha so’z bo’lib, «ikki daryo oralig’i» ma’nosini bildiradi. Dajla va Furot daryolari hozirgi Turkiya chegarasidan boshlanib, sharq tomon oqib Fors ko’rfaziga quyiladi. Bu ikki daryo atrofidagi joylarning tuprog’i unumdor, suvi ko’p bo’lib, qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishiga juda qo’l kelardi. Ko’xna Bobil iqtisodiy fikrlari. Qadimgi Sharqda ancha rivojlangan davlatlardan biri Bobil bo’lgan. Unda xususiy mulkchilik va tovar-pul munosabatlari nisbatan tez rivojlana boshladi. Jamiyatdagi kishilar borgan sari ko’proq tovar ayirboshlashga jalb qilinardi. Ularning ba’zilari sudxo’rlar to’riga ilinib, xonavayron bo’ldi va qullarga aylandi. To’la huquqli bo’lmagan (qaram) kishilar qatlamining ancha ko’chayib borishi vujudga kela boshladi. Harbiylar va soliq to’lovchilardan ajralib qolishga olib keluvchi bunday jarayon davlatni zaiflash-tirgan. Jamiyatdagi erkin kishilarni sudxo’rlardan himoya qilish maqsadida (ularning mulkini himoya qilish, savdo, ijara va boshqa shartlarini qonuniy ravishda rasmiy-lashtirish) xususiy, huquqiy munosabatlarni davlat tomo-nidan tartibga solinishi zaruriyati kuchaydi. Davlat bu vazifalarni qonunchilik yo’li bilan hal qilishga uringan.
Bu borada iqtisodiy fikrlar nuqtai nazardan Eshnun Podshohi qonunlari (m.o. XX asr.) va Xammurapi qonunlari (m.o. XVIII asr.) ancha diqqatga sazovor. Eshnunn qonunlari matni asosiy mahsulotlarga qat’iy baho o’rnatishdan boshlanadi: “1 gur (o’lchov birligi, ba’zi ma’lumotlarda 300, ba’zilarda esa – 252,6 l. teng) arpa (sotilishi kerak) 1 sikl (8,4g) kumushga … 3 ka (1 ka 0,84 l. teng) birinchi sortli yog’ (sotilishi kerak) 1 sikl kumushga, 1 sut (5 l., ba’zi ma’lumotlarda – 8,4 l.) va 2 ka kunjut yog’i (sotilishi kerak) 1 sikl kumushga …” va boshqalar ko’rsatilgan. Birinchi paragrafda arpa, yog’, teri, tuz, mis va boshqalarning kumushdagi narxi Qadimgi Sharqda ancha rivojlangan davlatlardan biri Bobil bo’lgan. Unda xususiy mulkchi-lik va tovar-pul muno-sabatlari nisbatan tez rivojlana boshladi. 34 o’rnatilgan (mahsulotlar shunday miqdorda olinishi kerakki, ularning qiymati 1 siklga teng bo’lsin); ikkinchi paragrafda har xil turdagi yog’ning arpadagi narxi ko’rsatilgan. Demak, asosiy umumekvivalent sifatida arpa bo’lgan. Buning ustiga, ushbu ekvivalentlar o’rtasida qat’iy muvofiqlik o’rnatilgan. Birinchi navbatda arpaning kumushda ifodalangan narxining ko’rsatilishi tasodifiy emas. Qat’iy narxning o’rnatilishi qonun tuzuvchilarga yollanma va ijara haqi darajasini, jarima miqdorini, foiz me’yorini tarbiya uchun to’lov va boshqalarni aniqlash imkonini beradi. Yillik foiz me’yori kumushda 20 % va donda 33 % ni tashkil etgan. Shu narsani qayd qilib o’tish kerakki, Qadimgi Misrda hatto keyingi davrlarda (X–VIII asr m.o.) sudxo’rlik foiz me’yori tez-tez 100 % gacha ko’tarilib turgan. Eski Bobildagi uncha ko’p bo’lmagan foiz me’yori davlatning nafaqat mamlakat xo’jaligi hayotiga aralashuvidan dalolat beradi, balki tovar-pul munosabatlarining ancha rivojlanganligini ham aks ettiradi.