I. A. Bakieva, X. S. Xadjaev, M. Z. Muhitdinova., Sh. Sh. Fayziyev. Mikroiqtisodiyot


Download 3.43 Mb.
Pdf ko'rish
bet11/43
Sana26.01.2018
Hajmi3.43 Mb.
#25333
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   43

Taklif ro’yxati va taklif 

egri chizig’i 

 


 

104 


Qanday qilib yuqori narx ishlab chiqarish  ortiqchaligini oshiradi 

Sotuvchilar  tovarlari  uchun  yuqori  narx  olishni  xohlashlari  hech  kimni 

hayratga solmaydi.  

Lekin yuqori narx sotuvchilarning farovonligiga qanchalik ta’sir ko`rsatadi? 

Ishlab  chiqarish  ortiqchaligi  bunga  aniq  javobni  beradi.  6  rasm    ko`p  sotuvchiga 

ega bo`lgan bozordagi taklif egri chizig’ini keskin ko`tarilishini ko`rsatadi. 

 

Taklif  egri  chizig’i  oldingi  rasmdan  farq  qilinishiga  qaramay,  ishlab 



chiqarish  ortiqchaligi  bir  xil  yo`l  bilan  hisoblanadi.  Ishlab  chiqarish  ortiqchaligi 

narxdan  past  va  taklif  egri  chizig’idan  yuqori  bo`ladi.  (a)  chizmada  narx  P

1

    va 


ishlab chiqarish  ortiqchaligi ABC maydonida yotadi. (b) chizmada narx P

1

dan P



ga o`sgandagi holat kuzatiladi. Ishlab chiqarish ortiqchaligi bu holda ADFga teng. 

Ishlab chiqarish ortiqchaligining bu turdagi o`sishining 2 tomoni mavjud.  

Birinchisi  Q

1

da  tovarlarni  past  narxda  P



1

da  sotayotgan  sotuvchilar  yashash 

darajasi  yaxshiroq,  chunki  ular  tovarlari  uchun  ko`proq  xaq  olishadi.  Mavjud 

sotuvchilarning ishlab chiqarish ortiqchaligidagi o`sish BCED maydoniga teng. 

(a) rasmda tovar narxi 600$ va ishlab chiqaruvchi ortiqchaligi 100$. (b) 

rasmda tovar narxi 800$ va ishlab chiqaruvchi ortiqchaligi 500$. 

 

Ishlab chiqaruvchi 

ortiqchaligini taklif egri 

chizig’i bilan hisoblash 

 

Rasm 

Uylarni 

bo’yash 


narxi 

Uylarni 


bo’yash 

narxi 


Bo’yalgan 

uylar miqdori 

Bo’yalgan 

uylar miqdori 

Taklif 

Taklif 


Grandmaning ishlab 

chiqaruvchi 

ortiqchaligi 100$ 

Grandmaning ishlab 

chiqaruvchi 

ortiqchaligi 300$ 

Georgianing ishlab 

chiqaruvchi 

ortiqchaligi 200$ 

Umumiy ishlab 

chiqaruvchi 

ortiqchaligi 500$ 



 

105 


Ikkinchidan,  bozorlarda  yuqori  narxda  tovar  sotishni  xohlagan  ba’zi  yangi 

sotuvchilar  kelishi  va  uning  natijasida  taklif  miqdori  Q

1

dan  Q


2

ga o`sadi. Bozorga 

yangi kelayotganlarning ishlab chiqarish ortiqchaligi CEF burchagida yotadi. 

Tahlildan  ko`rinib  turganidek  biz  iste’molchi  ortiqchaligidan  xaridorlarning 

farovonligini  aniqlagan  bo`lsak,  ishlab  chiqarish  ortiqchaligi  yordamida 

sotuvchilarning  farovonligini  aniqlaymiz.  Bu  ikki  o`lchov  usuli  bir-biriga 

o`xshashligi  sabab  ularni  ikkalasini  ham  ishlatish  tabiiydir.  Keyingi  bobda  biz 

aynan shu masalani ko`rib chiqamiz.  



 

 

 



6.3.Bozor samaradorligi 

 

Iste’molchilar  va  ishlab  chiqaruvchilarning  ko`pligi  bozordagi  xaridor  va 

sotivchining  ko`payishini  o`rganishga  asosiy  manba  bo`ladi.  Bu  manbalar  bizga 

asosiy  iqtisodiy  savolga  murojaat  etishga  yordam  beradi:  resurslarni  joylashtirish 

erkin bozorni xohishiga asosan ta'minlanadimi? 

 

Ko`ngilchan ijtimoiy rejalashtiruvchi 

Bozorni baholash samarasida biz o`zimizning tahlillarimizni yangi, tahminiy 

xususiyatga  ega  bo`lgan  ko`ngilchan  ijtimoiy  rejalashtiruvchi  deb  nomlangan 

atama bilan tanishtiramiz. Ko`ngilchan ijtimoiy rejalashtiruvchi bu taniqli, kuchli, 



Rasm 

(a)  rasmda  P

1

  narx,  Q



1

  taklif  hajmi  va  ABC  uchburchak  maydoni  ishlab  chiqaruvchi 

ortiqchaligiga teng. Narx P

dan P



2

 ga ko’tarilganda taklif hajmi Q

1

 dan Q


2

 ga ko’tariladi va 

ishlab chiqaruvchi ortiqchaligi ADF uchburchak maydoniga ko’payadi.  Ishlab chiqaruvchi 

ortiqchaligidagi  o’sish  (BCFD  maydon)  qisman  yuz  beradi.  Chunki  mavjud  ishlab 

chiqaruvchilar  ko’proq  oladi  (BCED  maydon)  va  yuqori  narxlarda  qisman  yangi  ishlab 

chiqaruvchilar bozorga kirib keladi (CEF maydon).

 

Narx ishlab chiqaruvchi 

ortiqchaligiga qanday ta’sir 

qiladi 

 

Miqdor 



Miqdor 

Dastlabki 

ishlab 

chiqaruvchi 



ortiqchaligi 

Yangi ishlab chiqaruvchilar 

uchun ishlab chiqaruvchi 

ortiqchaligi 

Dastlabki ishlab chiqaruvchilar 

uchun qo’shimcha ishlab 

chiqaruvchi ortiqchaligi 


 

106 


aniq  maqsadga  ega  bo`lgan  diktatordir.  Rejalashtiruvchi  jamiyatdagi  barchani 

iqtisodiy  rivojlanishini  oshirishni  xohlaydi.  Buning  uchun  rejalashtiruvchi  nima 

qilishi  kerak?  U  xaridor  va  sotuvchini  o`zlari  kelishib  olishlariga  qo`yib  berishi 

kerakmi?  Yoki  u  bozor  samaradorligini  shunday  yo`l  bilan  o`zgartirish  orqali 

iqtisodiy rivojlanishni o`stira oladimi? 

Bu  savollarga  javob  berish  uchun  rejalashtiruvchi  avvalo  jamiyatning 

iqtisodiy rivojini qanday baholashini bilib olishi darkor. Ulardan biri iste'molchi va 

ishlab chiqaruvchi ortiqchaliklarining umumiy yigindisidir. Iste'molchi ortiqchaligi 

xaridorlarning bozordagi ishtirokidan kelib chiqadigan foydadir, ishlab chiqaruvchi 

ortiqchaligi  bu  sotuvchinig  qo`lga  kiritgan  foydasidir.  Shunday  ekan  umumiy 

ortiqchalik jamiyat iqtisodiy rivojlanishining ko`rsatkichi hisoblanadi.  

Iqtisodiy  rivojlanishning  bu  ko`rsatkichinii  yaxshi  tushunish  uchun 

iste'molchi  va  ishlab  chiqaruvchi  oqtiqchaligini  o`lchab  ko`rish  kerak.  Biz 

iste'molchi ortiqchaligini shunday aniqlaymiz: 



Iste'molchi ortiqchaligi = xaridorlar to`lamoqchi bo`lgan narx - xaridorlar 

tomonidan to`langan narx 

Shunga o`xshab, ishlab chiqaruvchi ortiqchaligini ham aniqlab olamiz: 



Ishlab chiqaruvchi ortiqchaligi = sotuvchilarning sotgan narxi - sotuvchilarning  

xarajatlari 

Agar  biz  iste'molchi  va  ishlab  chiqaruvchi  ortiqchaliklarini  birlashtirsak  biz 

quyidagilarga erishamiz: 

Umumiy ortiqchalik = (xaridorlar to`lamoqchi bo`lgan narx - xaridorlar 

tomonidan to`langan narx) + (sotuvchilarning sotgan narxi - sotuvchilarning  

xarajatlari) 

Xaridorlar  tomondan  to`langan  narx  sotuvchilarning  sotgan  narxi  bilan 

tenglashadi,  shuningdek  ushbu  iboradagi  ikki  atama  o`chib  ketadi  va  natijada 

umumiy ortiqchalikni yozishimiz mumkin: 



 

107 


Umumiy ortiqchalik = xaridorlar to`lamoqchi bo`lgan narx - sotuvchilarning  

xarajatlari) 

 Bozordagi  umumiy  ortiqchalik  bu  xaridorlar  tovarga  o`zlarini  hoxishlari 

asosida  to`lamoqchi  bo`lgan  umumiy  narxdan  sotuvchilar  bu  tovarni  ishlab 

chiqarish uchun qilgan umumiy xarajatlarni ayirish natijasidir. 

 Agar  resurslar  taqsimoti  umumiy  ortiqchalikni  maksimallashtirsa,  biz  bu 

taqsimot samaradorlikni ko`rsatadi deb aytamiz.  Agar taqsimot samarali bo`lmasa, 

unda  sotuvchi  va  xaridorlar  ichida  ba’zilari  savdodan  keladigan  imkoniyatli 

yutuqlardan  mahrum  bo`lgan  hisoblanadi.  Misol  uchun,  agar  sotuvchilar  ishlab 

chiqarilgan  mahsulotni  eng  past  xarajatlardan  ham  past  narxda  sotsalar  taqsimot 

samarasizdir. Bu holatda, yuqori xarajatli ishlab chiqaruvchidan pats xarajatli islab 

chiqaruvchiga  o`zgarish  sotuvchining  umumiy  xarajatlarini  pasytiradi  va  umumiy 

ortiqchalikni  oshiradi.  Shunga  o`xshab,  agar  xaridorlar  mahsulotni  eng  yuqori 

daromadlaridan yuqori qiymatda iste’mol qilsa ham taqsimot samarasiz bo`ladi. Bu 

holatda tovarlar iste'molida past daromadli xaridordan yuqori daromadli xaridorga 

o`zgarish umumiy ortiqchalikni o`sishiga sabab bo`ladi. 

Samaradorlikka 

qo`shimcha 

qilib 

shuni 


aytish 

lozimki, 

ijtimoiy 

rejalashtiruvchi  tenglik  haqida  ham,  ya’ni  bozordagi  turli  xil  xaridor  va  sotuvchi 

iqtisodiy rivojlanishda bir xil darajada borishi  haqida o`ylashi kerak. 

 Buning  asl  m’anosi  esa  bozor  ishtirokchilarining  bir  pirokni  teng  bo`lib 

olishiga o`xshaydi.Samaradrlik degan savol esa iloji boricha o`sha pirokning katta 

bo`lishi anglatadiadi. Tenglik tushunchasi esa o`sha pirok neha bo`lakka bo`lingani 

hamda ishtirokchilar o`rtasida qanday bolinganinni angladi. Bu bobda biz samarali  

ijtimoiy rejalashtirish  maqsadlari haqida gaplashamiz .Shuni yodda tuting haqiqiy 

iqtisodiysiyosatchilar har doim tenglik  bo`lishi haqida qayg’urishadi.  

Tenglik-bu  jamiyat  a’zolari  o`rtasida  iqtisodiy  resurslarning  iqtisodiy    o`sish 

uchun teng taqsimlanishidir.   

 


 

108 


Bozor muvozanatini baholash 

 

7-rasm  talab  va  taklifning  bozor  muvozanat  sharoitida  iste'molchi  va  ishlab 

chiqaruvchi ortiqchaligini ko`rsatadi. Iste’molchi ortiqchaligi muvozanat narxidan 

yuqorida va talab egri chizig’idan pastda joylashgan shakl maydoniga teng, ishlab 

chiqaruvchi ortiqchaligi esa muvozanat narxidan pastda va taklif egri chizig’idan 

yuqorida  joylashgan  shakl  maydoniga  teng  ekanligini  eslang.  Shunday  qilib, 

muvozanat  nuqtasigacha  talab  va  taklif  egri  chiziqlari  o`rtasida  joylashgan 

shaklning umumiy maydon ushbu bozordagi umumiy ortiqchalikni aks ettiradi. 

Bu  muvozanatda  resurslar  taqsimoti  qanchalik  samarali?  Bu  umumiy 

ortiqchalik  maksimallashadimi?  Bu  savollarga  javob  berish  uchun,  eslang  bozor 

muvozanat  vaziyatida  bo`lganda  bozor  narxi  bozor  faoliyatida  ishtirok  etayotgan 

sotuvchilar va xaridorlarni aniqlaydi. Tovarni uni bozor narxidan yuqori baholagan 

xaridorlar  sotib  oladilar  (talab  egri  chizig’ida  AE  kesma  bilan  ifoda  etilgan), 

tovarni uni narxidan past baholagan xaridorlar (EB kesma bilan ifoda etilgan), uni 

sotib  olishdan  voz  kechadilar.  Xuddi  shunga  o`xshash,  xarajatlari  narxdan  kichik 

bo`lgan  sotuvchilar  (CE  kesma  bilan  ifoda  etilgan)  tovarni  ishlab  chiqaradilar  va 

sotadilar;  xarajatlari  bozor  narxidan  katta  bo`lgan  sotuvchilar  (ED  kesma  bilan 

ifoda etilgan), uni ishlab chiqarish bilan shug’ullanishni istamaydilar. 

 

 

Bu kuzatuvlar bozor natijalarini ikki xil tushunishga olib keladi. 



Muvozanatli bozorda iste’molchi va 

ishlab chiqaruvchi ortiqchaligi 

Jami ortiqchalik – ishlab chiqaruvchi 

va iste’molchi ortiqchaligining jami – 

talab va taklif egri chizig’ining 

muvozanat maydongacha bo’lgan 

maydon.


 

Rasm 

Narx 


Miqdor 

Taklif 


Talab 

Muvozanat 

narx 

Muvozanat 



miqdor 

Ishlab 


chiqaruvchi 

ortiqchaligi 

Iste’molchi 

ortiqchaligi 



 

109 


1.

 

Erkin  bozorlar  taklif  etilayotgan  tovarlarni  ularni  qolganlarga  nisbatan 



yuqoriroq  baholovchi  xaridorlar  o`rtasida  taqsimlaydilar,  u  ularning  to`lashga 

tayyorligi bilan aniqlanadi. 

2.

 

Erkin  bozorlar  bu  tovarlarni  kam  xarajatlar  bilan  ishlab  chiqaruvchi  etkazib 



beruvchilarning tovarlariga talab bildiradilar.  

Shunday  qilib,  ishlab  chiqarilgan  va  sotilgan  tovarlarning  bozor  muvozanati 

sharoitida  ijtimoiy  rejalashtiruvchi  iste’molchilarning  istemolini  yoki  etkazib 

beruvchilarning ishlab chiqarishlarini taqsimotini o`zgartirib, iqtisodiy farovonlikni 

oshirish imkoniyatiga ega emas.  

Biroq,  ijtimoiy  rejalashtiruvchi  taklif  etilayotgan  tovarning  miqdorini 

ko`paytirish  yoki  kamaytirish  yordamida  umumiy  farovonlikni  oshirish 

imkoniyatiga  egami?  Javob  –  yo`q,  bu  bozor  natijalari  haqidagi  uchinchi 

tushunishning shakllanishidir. 

3.

 



Erkin  bozorlar  iste’molchilar  va  ishlab  chiqaruvchilar  umumiy  ortiqchaligini 

maksimallashtiruvchi tovarlar miqdorini ishlab chiqaradilar. 

8-chizma  yuqoridagi  fikr  nega  to`g’ri  ekanligiga  isbot  keltiradi.  Bu  chizmani 

izohlash uchun talab egri chizig’i xaridorlar uchun tovar qimmatini aks ettirishini 

va taklif egri chizig’i sotuvchilarning xarajatlarini aks ettirishini esga oling. 

Muvozanatli  darajadan  pastdagi  qandaydir  miqdorda,  misol  uchun  Q

1

  da, 


chekli  xaridorning  qimmati  chekli  sotuvchining  xarajatlaridan  ortiq  bo`ladi. 

Natijada  ishlab  chiqarish  va  iste’mol  miqdorining  o`sishi  umumiy  ortiqchalikni 

oshiradi.  Bu  toki  miqdor  muvozanat  darajasiga  yetguniga  qadar  to`g’ri  davom 

etadi.  


Shuningdek,  muvozanatli  darajadan  yuqoridagi  qandaydir  miqdorda,  misol 

uchun  Q


2

  da,  chekli  xaridorning  qimmati  chekli  sotuvchinung  xarajatlaridan  kam 

bo`ladi. Shunga ko`ra, miqdor pasayishi umumiy ortiqchalikni oshiradi va bu toki 

miqdor  muvozanat  nuqtasidan  pasaygunga  qadar  to`g’ri  davom  etadi.  Umumiy 

ortiqchalikni maksimallashtirishda ijtimoiy rejalashtiruvchi qayerda taklif va talab 

egri chiziqlari kesishsa shu miqdorni tanlaydi. 

 


 

110 


 

  

Bu  3  ta  tushunishlar  birgalikda  bizga  bozor  natijasi  iste’molchi  va  ishlab 



chiqaruvchi  ortiqchaliklari  yig’indisi  qanday  katta  bo`lishi  mumkinligidan  iborat 

bo`lishini  ko`rsatadi.  Boshqa  so`zlar  bilan  aytganda,  muvozanatli  natija  bu 

resurslarni samarali taqsimlanishidir. Ko`ngilchan ijtimoiy rejalashtiruvchi, demak, 

bozor natijasi adolatli bo`lishiga imkon berishi mumkin. Bu siyosat adabiy jihatdan 

tarjima  qilinganda  “ularga  qilishga  ijozat”  degan  ma’noni  anglatib,  Frantsuzcha 

”aralashmaslik” iborasiga to`g’ri keladi.  

Jamiyat  bu  rejalashtiruvchi  aralashuviga  muhtoj  emasligidan  baxtlidir.    . 

Garchi bu foydali bo`lsada hamma narsani yaxshi biladigan kuchli nazariyaga ega 

diktator shunday qiilsa, o`sha shaxs uni yo`qotishi shart emasligini tasavvur qiling. 

Bunday  xususuyat  bilan  kirishish  qiyin.  Diktatorlar  kamdan-kam  ko`ngilchanlik 

qiladilar  va  hattoki  biz  kimnidir  o`ta  samimiy  deb  hisoblasak,  ular  yaxshi 

munosabatda bo`lmaydilar.  

Tasavvur  qiling,  bizning  ijtimoiy  rejalashtiruvchi  bozor  tazyiqlariga 

bo`ysunmay o`zicha resurslarni samarali taqsimlashga harakat qildi. Bunday qilish 

uchun u bozordagi har bir imkoniyatli iste’molchining qimmatini va har bir ishlab 

chiqaruvchining xarajatini bilishi kerak. Bundan tashqari u nafaqat shu bozordagi, 

balki  iqtisodiytdagi  boshqa  minglab  bozorlardagilarini  ham  bilishi  lozim.  Bu  ish 

esa birmuncha qiyindir, chunki qandaydir sababga ko`ra markaziy rejalashtirilgan 



Rasm 

Muvozanatli miqdorning samarasi 

Q

1



  dagi  muvozanat  hajmidan  kam  miqdorlarda 

xaridorlarning  qiymati  sotuvchilarning  xarajatidan 

oshib  ketadi.  Q

dagi  muvozanat  hajmidan  yuqori 



miqdorlarda 

sotuvchilarning 

xarajatlari 

xaridorlarning  qiymatidan  oshib  ketadi.  Shuning 

uchun  bozor  muvozanati  ishlab  chiqaruvchi  va 

iste’molchi 

ortiqchaliguning 

jamisini 

maksimallashtiradi. 

 

Miqdor 



Talab 

Taklif 


Muvozanat 

miqdor 


Xaridorlar 

qiymati 


Sotucvhilar 

xarajati 

Sotucvhilar 

xarajati 

Xaridorlar 

qiymati 


Xaridorlar qiymati 

sotuvchilar xarajatidan katta 

Xaridorlar qiymati 

sotuvchilar xarajatidan 

kichkina 


 

111 


iqtisodiyotlar hech qachon juda yaxshi ishlamaydilar. 

  

Reja  qiluvchining  ishi  oson,  biroq  u  o`ziga  hamkor  topishi  kerak.  Adam 



Smit  bozorning  ko`rinmas  qo`li  desak  adashmaymiz.  Bu  qo`l  barcha 

ma’lumotlarini  shu  jumladan  xaridor  va  sotuvchilar  qiymatini  oladi  va  har  bir 

kishiga  bozordagi  iqtisodiy  samaradorlik  haqida  yo`l-yo`riq  ko`rsatadi.  Bu 

takrorlanmas  darajadagi  mahorat.  Bu  qandaydir  sababga  ko`ra  iqtisodchilar 

ko`pincha  erkin  bozorlar  iqtisodiy  faollikni  tashkil  etichning  eng  yaxsi  yo`li 

ekanligining tarafdori  hisoblanadilar. 



Donorlik bozorlari bo`lishi kerakmi? 

 

2001  yil  aprelda  "Boston  Globe"  ning  bosh  sahifasida  "Onaning  muhabbati 

qanday  qilib  ikki  xayotni  saqlab  qoldi"  deb  nomlangan  sahifa  chiqdi.  Gazetada  

o`gliga  buyrak  transplantasiyasi  kerak  bo`lgan  Susan  Stefen    haqida  gap  bordi. 

Doktor  onanig  buyragi  to`g'ri  kelmasligini  bilib,  u  shu  xulosaga  keldi:  Agar 

Stephen  o`zining  bir  buyragini  begonaga  bersa  uning  o`g'li  ro`yhatning  old 

qatoriga  yoziladi  dedi.  Ona  qarorni  qabul  qildi  va  ikki  bemor  transplantasiya 

qilindi.    Doktorning  ushbu  hulosasi  va  noiloj  onaning  qarorini  muhokama  qilib 

bo`lmaydi.  Lekin  hikoya  bir  savolni  tug'ilishiga  sabab  bo`ladi.  Agar  ona  buyrak 

uchun o`z buyragini sotsa, kasalxona unga qimmat saraton kasalligi davosi uchun 

o`z  buyragini  sotishga  ruhsat  berarmikin?  U  o`z  o`g'lini  tibbiot  maktabida  bepul 

o`qitishga ham o`z buragini sotarmikin?  

Davlat siyosati sababli bizning jamiat insonlarni o`z a'zolarini sotishga sabab 

bo`lmoqda. Tana a'zolar bozorida bizning jamiat o`z a'zolarini noqonuniy sotishga 

yo`l qo`yib bermoqda. Stephenning tutgan yo`lini taqiqlab bo`lmaydi .     

 

Xulosa: Bozor samaradorligi vabozor kamchiliklari 

 

Ushbu  bob  farovon  iqtisodiyotning  asosiy  omili  bo;lgan  iste'molchi  va  ishlab 



chiqaruvchi  ortiqchaligini  va  ularni  erkin  bozor  samaradorligini  baholashda 

qo`llanilishi  bilan  tanishtirdi.  Biz  bu  talab  va  taklif  kuchlari  resurslarni  samarali 

taqsimlashini  ko`rsatib  o`tdik.  Bu  bozorda  har  bir  xaridor  va  sotuvchi  o`zini 

farovonligi  haqida  o`y  bilan  band  bo`ladi,  ular  xaridorlar  va  sotuvchilarning 



 

112 


umumiy  foydasini  maksimallashtiruvchi  muvozanat  ko`rinmas  qo`l  bilan 

birgalikda olib boriladi.  

Xulosa  qilib  shuni  aytish  lozimki,  bozor  samaralidir.  Biz  bozorni  qanday 

ishlashi  hususida  turli  hil  choralar  ko`ramiz.  Bu  choralar  ish  bermagan  vaqtda, 

bizning  bozor  muvozanati  samarali  degan  xulosamiz  ozgina  to`g'ri  bo`lmaydi. 

Ushbu bo`bni yakunlashdan avval ikkita muhim tahminni ko`rib chiqsak. 

Birinchidan,  bizning  tahlillarimiz  shuni  ko`rsatdiki,  bozor  haqiqatda 

raqobatbardosh.  Dunyoda  shunday  bo`lsa  ham  raqobat  to`kislikdan  yiroq.  Ba'zi 

bozorlarda yagona xaridor va sotuvchi bozor narxini nazorat qila oladi. Bu narxga 

ta'sir  qiluvchi  qobiliyat  bozor  kuchi  deb  ataladi.  Bozor  kuchi  bozorni  samarasiz 

bo`lishiga  sabab  bo`lishi  mumkin,  chunki  u  narx  va  miqdorni  talab  va  taklif 

tengligidan farq qildiradi.  

Ikkinchidan, bizning tahlillarimiz bozor masalalari faqatgina bozordagi xaridor 

va sotuvchi o`rtasidagi munosabat ekanligini isbotladi. Lekin dunyoda sotuvchi va 

xaridor  orasidagi  qaror  bozorda  ishtirok  etmayotgan  insonlarga  ta'sir  qilishi 

mumkin.  Ifloslanish  an'anaviy  misol  bo`la  oladi.  Qishloq  xo`jalik  mahsulotlarini 

ishlatish  faqatgina  manifaktura  egalariga  va  fermerlarga  emas,  balki  tabiiy 

resurslardan foydalanayotganlarga ham tegishli. Bunday ta'sirlar tashqi omillar deb 

ataladi.  Chunki  bozorgagi  rivoj  xaridor  tomonidan  qo`yilgan  qiymat  va  sotuvchi 

tomonidan  qilingan  xarajatga  bog'liq.  Chunki,  xaridor  va  sotuvchi  qancha 

miqdorda  mahsulotni  ishlab  ciqarish  va  uni  iste'moli  haqida  munozara  olib 

borganda,  ushbu  betaraflikni  inobatga  olmaydi,  bozordagi  muvozanat  jamiatni 

nuqtai nazarida samarasiz bo`lishi mumkin.  

Umumiy  hodisaga  misol  bo`luvchi  bozordagi  ichki  va  tashqi  kuchlar  bozor 

muvaffaqiyatsizligi  deb  ataladi,  ya’ni  resurslarni  samarali  joylashtirishdagi 

boshqarib 

bo`lmaydigan 

bozorning 

kamchiliklaridir. 

Agarda 


bozor 

muvaffaqiyatsizlikka uchrasa davlat siyosati ushbu muammoni yechimini topadi va 

iqtisodiy 

samaradorlikni 

oshiradi. 

Mikroiqtisodchilar 

qachon 

bozor 


muvaffaqiyatsizlikkia  uchrashi  va  uni  to`g'irlash  uchun  qanday  siyosatni  olib 

borish kerakligini o`rganadilar.  



 

113 


Bozor  muvaffaqiyatsizlik  ehtimolidan  tashqari,  bozordagi  ko`zga  ko`rinmas  

kuchlar  ham  muhimdir.  Ko`pgina  bozorda  ushbu  bobda  biz  tilga  olgan  tahminlar 

yaxshi  ish  berdi  va  bozor  samaradorligi  ustida  olib  borilgan  xulosalar  to`g'ri  olib 

borildi.  Shunday  ekan,  biz  iqtisodiyotni    rivojlantirish  ustida  olib  borgan 

tahlillarimizni ishlata olamiz. Keyingi ikkita bobda ko`rib chiqilgan ikkita muhim 

siyosiy masalaga -soliq rivojlantirish sabablari va halqaro savdoga murojat etamiz.  



 

Qisqacha xulosalar

 

 

Iste'molchi  ortiqchaligi  `  mahsulot  uchun  to`lashga  tayyor  bo`lgan 



qiymatdan ular haqiqatda to`lagan miqdorni ayirsak va u xaridorni bozordagi 

ishtirokidan oladigan foydasi bilan tenglashadi. Iste'molchi ortiqchaligi talab 

egri chizig'idan pastda va narxdan yuqoridagi sohada joylashishi mumkin.  

 

Ishlab  chiqaruvchi  ortiqchaligi  sotuvchilar  mahsulotlarini  sotishdan  olgan 



miqdorlaridan  ularni  ishlab  chiqarish  xarajatlarini  ayirsak  va  u 

sotuvchilarning bozordagi ishtirokidan tushgan foydasi bilan tengdir. 

 

Resurslarni  taqsimlash  iste'molchilar  va  ishlab  chiqaruvchilar  ortiqchaligini 



maksimallastirganda  samarali  deb  aytiladi.    Siyosatchilar  ko`pincha 

samaradorlik  bilan  bo`g’liq  bo`ladilar,  chunki  iqtisodiy  natijalar  tengligi 

yaxshi.  

 

Talab  va  taklifning  muvozanati  iste'molchilar  va  ishlab  chiqaruvchilar 



ortiqchaligi  yig'indisini  maksimallashtiradi.  Ya’ni  bozordagi  ko`zga 

ko`rinmas  qo`l  sotuvchi  va  xaridorlarni  resurslarni  samarali  taqsimlashiga 

asos bo`ladi.  

 

Bozorlar  undagi  bozor  kuchlari  va  tashqi  ta’sirlar  tufayli  bozor 



muvaffaqiyatsizliklar  mavjudligi  sababli    resurslarni    samarali  taqsimlay 

olmaydi.  



Download 3.43 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   43




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling