I. A. Bakieva, X. S. Xadjaev, M. Z. Muhitdinova., Sh. Sh. Fayziyev. Mikroiqtisodiyot


Download 3.43 Mb.
Pdf ko'rish
bet14/43
Sana26.01.2018
Hajmi3.43 Mb.
#25333
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   43

 

RASM 

Ushbu  chizmadagi  gra

fiklar  iste’molchining  ish  haqi  o’zgarganda  qanday 

o’zgarish bo’lishini ko’rsatib beradi. Chap tarafdagi grafik iste’molchining BC

1

 

nuqtadagi  dastlabki  budjet  chegarasini  ko’rsatadi  BC



2

  nuqta  esa 

iste’molchining  iste’mol  va  dam  olishdan  tashqari  optimal  tanlovini  ko’rsatib 

beradi. 


O’ng tarafdagi egri chiziq ishchi kuchi taklifini ko’rsatadi.

 

(a) 



tanlovga ega bo’lgan insonlar uchun…

  

(b) 

…ishchi kuchi taklifi egri chizig’i tik va yuqoriga 

yo’naladi

  

(b) 

tanlovga ega bo’lgan insonlar uchun…

  

(b) 

…ishchi kuchi taklifi egri chizig’i pastga 

yo’naladi

  

1.Ish haqi oshsa 

2. … dam olish vaqti qisqaradi

 

Ishchi kuchi 



taklifi 

Ishchi kuchi 

taklifi 

1.Ish haqi oshsa 

 

… ish vaqti ortadi



 

2. … dam olish vaqti ortadi

 

 

… ish vaqti qisqaradi



 

Ish 

haqining 

ortishi

 


 

138 


Keys stadi. 

Mehnat taklifiga daromad ta’siri: 

tarixiy yo`nalishlar, lotereya 

g'oliblari vakarnegi taxmini

 

 

Orqaga  yo`nalgan  mehnat  taklifi  egri  chizig`i  g'oyasi  dastlab  oddiy  nazariy 



qiziquvchanlik  kabi  tuyulishi  mumkin,  lekin  aslida,  unday  emas.  Dalillar  mehnat 

taklifi  egri  chizig`i  uzoq  vaqt  davomida  orqaga  yo`nalishiniko`rsatadi.  Yuzyil 

avval, ko`p odamlar bir haftaolti kun ishlashgan. Bugungi kunda, haftabesh kunlik 

ish  norma.  Shu  bilan  birga  ish  haftasi  uzunligi  kamayib,tipik  ishchi  ish  haqi 

(Inflyatsiya o`zgarishi bilan) ortib bormoqda. 

Bu yerda iqtisodchilar bu tarixiy voqeani qanday tushunti-rishadi: Vaqt o`tishi 

bilan  texnologiya  ishchilar  samaradorligini  va,  shunday  qilib,  mehnatgatalabni 

oshirdi. Mehnatgatalab ortishi muvozanat ish haqini ko`tardi. Ish haqi ko`tarilishi, 

mehnat  uchun  mukofot  bo`ladi.  Biroq,  juda  ko`p  mehnatni  rag'batlantirishga 

javoban,  ishchilar  ko`proq  hordiqni  tanlashadi.  Boshqa  so`zlar  bilan  aytganda, 

yuqori ish haqining daromad ta'siri almashtirish ta'siridan baland bo`ladi. 

Mehnat  taklifiga  daromad  ta'siri  kuchli  ekanligini  yana  boshqa  dalillari  juda 

ko`p,  masalan:  lotereyalar  g'oliblari.  Lotereyada  yirik  mukofotlar  sovrindorlari, 

daromadlarini  o`zgarishi  natijada  ularning  byudjet  sig`imini  tashqariga  siljitadi. 

G'oliblarining  ish  haqi  o`zgarmagani  sababli  ularning  byudjet  sig`imi  o`zgarmay 

qoladi. Shuning uchun almashtirish ta'siri yo`q. Lotereya g'oliblarini xatti-harakati 

o`rganilib, biz mehnat taklifiga daromad ta'sirini izolyatsiyalashimiz mumkin. 

Lotereya 

g'oliblarini 

o`rganish 

natijalari 

ajoyib 


bo`ladi. 

O`sha 


g'oliblardankim50000  $  dan  ortiq  yutsa,  deyarli  25  foizi  bir  yil  ichida  ishlashni 

kamaytiradi va boshqa9 foizi mehnat soati sonini kamaytiradi. Yana $ 1 milliondan 

ortiq yutuq g'oliblarining deyarli 40 foizi ishlashni to`xtatadi. Bunday katta yutuq 

mehnat taklifiga daromad ta'siri sezilarli bo`ladi. 

Huddi  shunday  natijalar  1993  yilda  Quarterly  Journal  ofEconomicsjurnalida 

chop  etilganvasiyat  olish  qanday  qilib  shaxsning  mehnat  taklifiga  ta'sir  qilishini 

o`rganishda  topilgan.  Tadqiqot  bir  kishi$  150,000  danortiq  meros  olsa,$  25,000 

dan 


kammeros 

olgan 


shaxsdan 

ko`ra 


to`rt 

marta 


ko`p 

ishlashni 

to`xtatadideganehtimoli topildi. Ushbu topilma 19-asr sanoatchisi Endryu Karnegi 


 

139 


hayron  qoldirmadi.  Karnegi  "Odatda  o`g'liga  ulkan  boylik  qoldirgan  ota-

onao`g'lining iqtidori va kuchini o`ldiradi, va uni foydasiz va kam munosib hayot 

kechirishga olib keladi." deb ogohlantirgan. 

 Bu  Karnegi  mehnat  taklifigadaromad  ta'sirini  sezilarliligini  vauning  otalik 

nuqtai  nazardan  qayg'ulidir.Karnegi  hayoti  davomida  va  vafotidan  keyino`zinig 

ulkan boyligidan ko`p sadaqa berdi. ● 

 

Foiz stavkalari uy ho`jaliklarijamg`armasiga qanday ta'sir ko`rsatadi? 

 

Har  bir  kishi  bugun  qancha  iste’mol  qilishi  vakelajakuchun  qancha 

jamg`arishi  kerakligi  to`g`risidagi  muhim  qarorgaduch  keladi.  Biz  odamlar  bu 

qarorni  qanday  qabul  qilishlarivajamg`arma  miqdori  oladigan  foiz  stavkasiga 

bog'liqligin iiste'molchi tanlovi nazariyasi foydalanib tahlil qilishingiz mumkin. 

Nafaqani  rejalashtirayotgan  Sam  duch  kelgan  qarorni  ko`rib  chiqaylik. 

Murakkablashtirmasdan    Sem  hayotini  ikki  davrga  ajratamiz.  Birinchi  davrida, 

Sam yosh va ishlayapti. Ikkinchi davrda, u eski va nafaqaga chiqqan bo`ladi. Yosh 

Sam$  100,000  daromad  oladi.  U  bu  daromadinijoriy  iste'mol  va  jamg`armaga 

ajratadi.U qariganda jamg`armasini  iste'mol  qiladi foiz, shu  jumladan, omonatdan 

olgan foizlarni ham. 

Foiz stavkasi 10 foizni tashkil etadi deylik. So`ngra Sam jamg`armasining har 

bir  dollar  uchun  qariganda  u  $  1.10  iste'mol  qilishi  mumkin.  Biz  “yoshlikdagi 

iste'mol”  va  “qarilikdagi  iste’mol”  ni  tanlashi  kerak  bo`lgan  ikki  Tovar  sifatida 

ko`rishimiz mumkin. Foiz stavkasi bu ikki tovarning narxini belgilaydi. 

15-rasm  Semning  byudjet  sig`imini  ko`rsatadi.  U  hech  narsa  jamg`armasa,u 

yoshligida100,000  $iste'mol  qiladi  va  qariganda  hech  narsa  iste'mol  qilmaydi.  U 

hammasini jamg`arsa,yoshligida hech narsa vaqariganda $ 110.000 iste'mol qiladi. 

Byudjet sig`imi bu barcha oraliq imkoniyatlarini ko`rsatadi. 

  15-rasm  ikki  davrda  befarqlik  egri  chizig`idan  foydalanib  iste'molga 

Semning  afzalliklarini  ko`rsatadi.  Sam  har  ikki  davrda  ko`proq  iste'molni  afzal 

ko`rgani uchun u yuqori befarqlik chiziqlaridagi nuqtalarni afzal ko`radi. Berilgan 

afzalliklaridan  Sam  iste'molning  optimal  kombinatsiyasini  tanlab  byudjet  sig`imi 


 

140 


eng  yuqori  befarqlik  egri  chizig`idagi  nuqtani  tanlaydi.  Bu  optimumda,  Sam 

yoshligida $ 50,000 iste'mol qiladi va keksaligida 55000 $ iste’mol qiladi. 

 

 

Endi foiz stavkasi 10 foizdan 20 foizga oshganda nima sodirbo`lishini ko`rib 



chiqamiz.  16-rasm  ikki  mumkin  natijalarini  ko`rsatadi.  Har  ikki  holatda  ham 

byudjet sig`imi tashqariga siljiydi va tik bo`ladi. Yangi yuqori foiz stavkasida Sam 

yoshligida  voz  kechgan  iste'mol  har  bir  dollar  uchun  qariganida  ko`proq  iste'mol 

oladi. 


Ikkala  qism  Semning  turli  afzalliklari  bergan  natijalarini  ko`rsatadi.  Har  ikki 

holatda ham, qariganda iste'mol oshadi. Hali foiz stavkasi o`zgarishiga yoshlikdagi 

iste'molning  javobi  ikki  holda  farq  qiladi.  (a)qismda  Sam  yoshligidayuqori  foiz 

stavkasiga    javobankam  iste'mol  qiladi.  (b)qismda  Sem  yoshligidako`p  iste’mol 

bilan javob beradi. 

  Semning  jamg`armasi  yoshlikdagi  daromadi  minus  yoshlik-dagi    iste'mol 

miqdori  orqali  hisoblanadi.  (a)qismdafoiz  stavkasi  oshsa  yoshlikdagi  iste'mol 

tushadi  shuning  uchun  jamg`arma  ko`tarilishi  kerak.  (b)qismda  Sam  yoshligida 

ko`piste’mol qiladi, shuning uchun jamg`armatushadi. 

(b)qismda  ko`rsatilgan  holda  dastlab  g'alati  tuyulishi  mumkin:  Sam 

jamg`armadan keladigan  daromadning  oshishi  hisobigakam  jamg`aradi. Biroq, bu 

tuyulishi  mumkin  bo`lganidek  o`zgacha  holat  emas.  Biz  buni  yuqori  foiz 

stavkasiga  daromad  va  almashtirish  ta’sirlari  deb  olgan  holda  uni  tushunishimiz 

mumkin. 


Iste’mol

-

jamg’arish qarori

 

 

Bu  chizma  iste’molchining  turli 

yosh 

davrlarida 



iste’molga 

qancha  sarflashini,  befarqlik  egri 

chizig’ini  va  optimal  nuqtasini 

ko’rsatib ber

adi, 

 


 

141 


  Birinchi bo`lib almashtirish ta'sir ko`rib chiqaylik. Foiz stavka-si oshsa, yosh 

bo`lgandagi  iste'molga  nisbatan  qarigandagi  iste'mol  arzonroq  bo`ladi.  Shuning 

uchun,  almashtirish  ta'siri  Samni  yoshlik-da  kamroq  iste'mol  qilib,  qariganda 

ko`proq  iste’mol  qilishga  undaydi.  Boshqa  so`zlar  bilan  aytganda,  almashtirish 

ta'siri Samni ko`proq jamg`arishga undaydi. 

 

 



 

Endi  daromad  ta'sirini  ko`ramiz.  Foizstavkasi  ko`tariladigan  bo`lsa,  Sam 

yuqoriroq  befarqlik  egri  chizig`ini  tanlaydi.  U  oldingiga  qaraganda  endi 

yaxshiroqdir. Modomiki har ikki davrda ham iste'mol normal tovarlar iborat bo`lar 

ekan,  uningfarovonlikning  bu  ortishidan  foydalanish  istagi  ikki  davrda  yuqoriroq 

iste'moldan  bahramand  etadi.  Boshqa  so`zlar  bilan  aytganda,daromad  ta'siri 

kamroq jamg`arishga undaydi. 

Natija daromad va almashtirish ta'siriga bog'liq. Agar yuqori foiz stavkasining 

almashtirish  ta'siridaromad  ta'siridan  kattaroq  bo`lsa,  Sam  ko`proq  jamg`aradi. 

Agar  daromad  ta'siri  almashtirish  ta'siridan  kattaroq  bo`lsa,  Sam  kam  jamg`aradi. 

Shunday qilib, iste'molchi tanlovi nazariyasi foiz stavkasining  o`sishijamg`armani 

rag'batlantiradi yoki qaytaradi deydi. 

  Bu  noaniq  natija  iqtisodiy  nazariya  nuqtai  nazaridan  qiziqarli  bo`lsa-da,  u 

iqtisodiy  siyosat  nuqtai  nazaridan  hafa  bo`ladigan  hol.  Bu  soliq  siyosatidagi 



RASM 

Keksalikdagi 

iste’mol

 

 

Keksalikdagi 



iste’mol

 

 

Yoshlikdagi 



iste’mol

 

 

Yoshlikdagi 



iste’mol

 

 

1.  Yuqori foiz stavkasi budjet 



chizig’ini yuqoriga aylantiradi

 

1.  Yuqori foiz stavkasi budjet 



chizig’ini yuqoriga aylantiradi

 

2… natijada yoshlikdagi  



iste’molni kamaytirib, 

ko’proq jamg’aradi

 

2… natijada yoshlikdagi  



iste’molni oshirib, 

kamroq jamg’aradi

 

Ikkala  chizmada  ham  qiziqishning  ortishi  budjet  chizig’ini  oldinga  siljitadi. 



(a)  panelda  iste’molchi  iste’mol  yoshlikda  kamayib,  qariganda  ortadi. 

Natijada  yoshlikdagiga  qaraganda  jamg’arish  ortadi.  (b)  panelda  iste’mol 

ikkala davrda ham o’sadi. Natijada yoshlik payti jamg’arma kamayadi.

 

 



 

142 


muhim  masala  jamg`armafoiz  stavkasiga  javoban  qanday  bo`lishidir.  Ba'zi 

iqtisodchilar dividentva boshqa kapital daromadga soliqlarni kamaytirishni qo`llab 

quvvatladilar,  bunday  siyosat  o`zgarishi  soliqdan  keyingi  foiz  stavkasini  oshirishi 

vajamg`aruvchilarnijamg`armaga  rag'batlantiradi  degan  fikrni ilgari surdi. Boshqa 

iqtisodchilardaromad  va  almashtirish  ta’sirini  siljitgani  uchun,  bunday  soliq 

o`zgarish  jamg`armani  oshirmaydi  va  hatto  uni  kamaytiradi  deb  da'vo  qildilar. 

Afsuski,  ilmiy-tadqiqot  foiz  stavkalari  jamg`armaga  qanday  ta'siri  haqida  bir 

to`xtamga  olib  bormadi.  Natijada,  soliq  siyosatida  o`zgarishlar,  aslida, 

jamg`armani  rag'batlantirish  maqsadida  mo`ljallangan  edimi  yoki  yo`qmi  degan 

iqtisodchilar o`rtasida kelishmovchilikka olib bormoqda. 



 

 Xulosa: odamlar haqiqatda shunday deb o`ylaydimi? 

 

Iste'mol tanlovi nazariyasi odamlar qanday qarorlar qabul qilishini tasvirlaydi. 



Biz  ko`rganimizdek  keng  qo`llanmaga  ega.  Bir  kishi  qanday  qilibpizza  va  Pepsi, 

ish  va  dam  olish,  iste'mol  va  jamg'arma  va  boshqalar  orasidagi  tanlovni 

tushuntirishi mumkin. 

 Bu  nuqtada,  ammo,  siz  iste'molchi  tanlovi  nazariyasini  ba'zi  ishonchsizlik 

bilan munosabatda bo`lishingiz mumkin. Axir, siz iste'molchi hisoblanasiz. Siz har 

safardo`konga  kirib  sotib  olish  uchun  qaror  qilasiz.  Va  siz  byudjet  sig`imi  va 

befarqlik  egri  chizig`ini  chizib  qaror  qilmasligingizni  bilasiz.  Bu  nazariya 

dalillargaqarshimi? 

  Javob  yo`q.  Iste'molchi  tanlovi  nazariyasi  odamlar  qanday  qaror  qabul 

qilishiniso`zma-so`z  taqdim  qilishga  harakat  emas.  Bu  model  hisoblanadi.  Va  biz 

birinchi  bor2-bo`limda  muhokama  qilganimizdek  modellar  butunlay  haqiqiy 

bo`lish uchun mo`ljallangan emas. 

Iste'mol  tanlovi  nazariyasini  ko`rish  uchun  eng  yaxshi  yo`l  iste'molchilar 

qanday qarorlar qabul qilishi metaforasi hisoblanadi. Hech bir iste’molchi (Orada 

bir iqtisodchidan tashqari) nazariyada nazarda tutilgan aniq optimallashtirish orqali 

o`tmaydi.Biroq  iste'molchilar  o`z  qarorlarini  moliyaviy  resurslari  sig`imida  qabul 

qilishadi.  Vaberilgan  shu  sig`imlar,  ularnieng  yuqori  darajada  qondiradi. 


 

143 


Iste'molchi  tanlovi  nazariyasi  aniq,  iqtisodiy  tahlilga  ruxsat  bergan  holda,  bu 

shubhasiz, psixologik jarayonini bayon qilishga harakat qiladi. 

Pudding  yeyish  isbotlangani  kabi,  nazariya  qo`llanmalarini  sinovdan 

o`tkazadi.  Ushbu  bobning  oxirgi  qismida,  biz  iste'molchi  tanlovi  nazariyasini 

iqtisodiyotning uch amaliy masalalariga qo`lladik. Agar siz ko`proqiqtisodiyotning 

mukammal kurslarini olsangiz, bu nazariya ko`pgina qo`shimcha tahlil uchun asos 

berishini ko`rasiz. 

Qisqacha xulosalar

 

 



Iste'molchining byudjet sig`imi, uning daromadi va tovar narxlari berilganda 

sotib  olishi  mumkin  bo`lgan  turli  tovarlar  kombinatsiyalarini  ko`rsatadi.  Byudjet 

sig`imi qiyaligi tovarlarning nisbiy narxiga teng. 

 



Iste'molchining befarqlik chiziqlari uning afzalliklarini ifodalaydi. Befarqlik 

egri  chizig`i  iste'molchini  teng  baxtli  qiladigan  tovarlarning  turli  to`plamlarni 

ko`rsatadi.  Yuqori  befarqlik  chiziqlar  ustidagi  nuqta  quyiroq  befarqlik  chiziqlar 

ustidagilaridan  afzalroqdir.Har  qanday  nuqtada  befarqlik  egri  chiziqlar  qiyaligi 

iste'mol boshqa uchun bir yaxshilik savdo tayyor bo`lgan almashtirish-stavkasining 

iste'molchining chekli almashinuv darajasi hisoblanadi. 

 

Iste'molchi  eng  yuqori  befarqlik  egri  chizig`ida  yotgan,  uning  byudjet 



sig`imidagi  nuqtasini  tanlab  optimallashtiradi.  Bu  nuqtada,  befarqlik  egri  chizig`i 

(tovarlar  o`rtasidagi  chekli  almashinuv  darajasi)  byudjet  sig`imi  egri  chizig`iga 

teng (tovarning nisbiy narxi). 

 



Tovarning narxi pasayganda, bu iste'molchi tanlovi daromad  va almashtirish 

ta'siriga  bo`linishi  mumkin.  Daromad  ta'siri  iste'molni  oshiradi,  chunki  past  narx  

iste'molchini yaxshiroq qiladi. Almashtirishsamarasi bu narxlar o`zgarishi nisbatan 

arzon  bo`ldi  vaiste'molni  kattaroq  rag'batlantiradi.  Daromadta'siri,  befarqlik  egri 

chiziqlarini  pastdan  yuqoriga  harakatlantirsa,almashtirish  ta'siri  befarqlik  egri 

chizig`ibo`ylab harakatini boshqa qiyalikda aks etadi. 

 

Iste'molchitanlovi nazariyasi ko`p vaziyatlarda qo`llanilishi mumkin. U nima 



uchun  talab  egrichizig`  potentsial  yuqoriga  yo`nalganligi,  nima  uchun  yuqori  ish 

haqi  mehnat  taklifi  miqdorini  oshirishi  yoki  kamaytirish  va  nega  yuqori  foiz 



 

144 


stavkalari jamg`arman iko`paytirishi yoki kamaytirish mumkinligini tushuntiradi.  

Tayanch  so`z  va  iboralar:  asosiy  tushunchalar,  byudjetsig`imi,  befarqlik  egri 

chiziqlar, 

cheklialmashtirish 

darajasi 

mukammal 

o`rnini 


bosuvchilar, 

mukammalto`ldiruvchilar, normaltovar, arzon tovarlar daromad ta'siri, almashtirish 

ta'siri, Giffen tovari 

Nazorat savollari

 

  1.  A  iste'mol  $  3000  daromad  bor.  Albatta,  xamr,  shisha  boshiga  $  3  turadi,  va 

pishloq  funti  $  6  turadi.  iste'mol  byudjet  tortinmay  chizilgan.  Bu  byudjet  ehtiyot 

qiyaligi nima? 

  2.  sharob  va  pishloq  uchun  xaridorning  befarqlik  chiziqlar  chizish.  Tasvirlab 

bering va bu befarqlik egri to`rt xususiyatlarini tushuntirib. 

  3. sharob va pishloq uchun beparvolik egri ustida bir nuqtasini tanlang va o`rnini 

bosish marginal tezligini ko`rsatadi. Nima o`rnini marginal darajasi bizga? 

4.  sharob  va  pishloq  uchun  iste'mol  byudjet  sig`imi  va  befarqlik  egri  ko`rsating. 

optimal  iste'moli  tanlash  ko`rsatadi.  sharob  narxi  shisha  boshiga  $  3  va  pishloq 

narxi funti $ 6 bo`lsa, o`rnini marginal darajasi nima bu tegmaslikda? 

5.  Vino  va  pishloq  iste’mol  qiladigan  odamning  daromadi  3000$  dan  4000$ga 

ko`tarildi.  Agar  vino  ham,  pishloq  ham  normal  tovar  bo`lsa,  nima  bo`lganini 

ko`rsating. Keyin agar pishloq past toifali tovar bo`lsa, nima bo`lishini ko`rsating.  

6.  Pishloq  narxi  6$  dan  10$  ga  ko`tarildi,  lekin  vino  narxi  3$  o`zgarmas 

qoldi.Iste’molchining o`zgarmas 3000$ daromadi uchun, bu ikki Tovar iste’moliga 

nima bo`lganini ko`rsating. Daromad va o`rin bosish ta’siriga ajrating. 

7.  Pishloq  narxining  oshishi  iste’mochilini  ko`proq  pishloq  sotib  olishga  unday 

oladimi? Izohlang. 


 

145 


VIII BOB.  BOZOR VA TAVAKKALCHILIK 

 

Shu vaqtgacha biz barcha ko`rsatkichlar (narx, iste’molchi daromadi, ishlab 



chiqarilgan  mahsulot  miqdori,  olinadigan  foyda,  xarajatlar)  aniq  berilgan  deb 

keldik.  Lekin,  real  hayotda  bozor  sub’ektlari  tomonidan  qabul  qilinadigan  qaror 

noaniqliklar bilan bog’liq. Ma’lumki, to`g’ri qaror qabul qilishning asosiy sharti - 

bu  axborot.  Noaniqlik  sharoitida  qaror  qabul  qilish  deganda,  to`liq  axborot 

bo`lmaganda  qaror  qabul  qilish  tushuniladi.  Biror  voqea  yoki  hodisa  to`g’risida 

axborot  to`liq  bo`lmasa,  qabul  qilingan  qaror  salbiy  oqibatlarga,  ya’ni  ma’lum 

yo`qotishlarga olib keladi. Ushbu yo`qotishlar tavakkalchilikni bildiradi.  

Noaniqlik  sharoitida  qaror  qabul  qilishda  tavakkalchilik  (yo`qotish) 

darajasini  bilish,  uni  oldini  olish  uchun,  tavakkalchilik  darajasini  kamaytirish 

uchun, chora tadbirlar ko`rishga imkon beradi. 

Noaniqlikka  misol  tariqasida  jamg’arilgan  pulni  ishonchliroq  bo`lgan 

bankka  qo`yish  yoki  tavakkalchilik  (yo`qotish  ehtimoli  ko`proq  bo`lgan)  yuqori 

bo`lgan,  lekin  shu  bilan  birga  yuqori  dividend  olish  mumkin  bo`lgan  tijorat 

fondlarga qo`yish to`g’risida qaror qabul qilishni keltirish mumkin. Xuddi shunday 

noaniqlik  sharoitida  iste’molchilar  tomonidan  ham,  ishlab  chiqaruvchilar 

tomonidan  ham,  sotuvchi  va  xaridorlar  tomonidan  qaror  qabul  qilishga  to`g’ri 

keladi  va  bu  qabul  qilingan  qarorlar  albatta,  ma’lum  darajadagi  tavakkalchilik 

(yo`qotishlar)  bilan  bog’liq  bo`lishi  mumkin.  Noaniqlik  cheklangan  resurslarni 

samarasiz taqsimlanishiga, ortiqcha sarflarga, vaqtni yo`qotishga olib keladi. 

 

8.1.Tavakkalchilikni o`lchash. 

 

 Tavakkalchilikni  o`lchashning  asosi  ehtimol  tushunchasi  bilan  bog’liq. 

Amerikalik  olim  F.Nayt  (1885-1974)  ehtimolni  ikki  turga  bo`ladi:  matematik, 

ya’ni oldindan aniqlash mumkin bo`lgan ehtimol va statistik ehtimol. Birinchi tur 

ehtimolga  tanganing  raqam  yoki  gerb  tomonini  tushish  ehtimoli  1/2    ga  tengligi 

yoki  o`ynaydigan  olti  qirrali  toshning  oltita  raqamidan  bittasini  tushishi 

ehtimolining 1/6 ga tengligi misol bo`lishi mumkin. 



Bob 

 

146 


Ikkinchi  turdagi  ehtimolni  empirik,  ya’ni  faraz  qilish  yo`li  orqali  aniqlash 

mumkin.  Masalan,  korxonaga  xom  ashyoni  vaqtida  etib  kelmaslik  ehtimoli  faraz 

qilinganda,  ushbu  faraz  qilingan  raqam  baholovchining  bilimiga  tajribasiga 

asoslanadi.  Nima  uchun  deganda,  ushbu  voqeaning  takrorlanishi  to`g’risida 

statistik ma’lumotlar yo`q. Ehtimol sub’ektiv ravishda aniqlanganda, bitta hodisani 

har xil insonlar har xil qiymatdagi ehtimol bilan baholaydi. 

Yuqoridagi misolda voqeaga ta’sir qiluvchi tasodifiy omillar ko`p va ularni 

hammasini  bartaraf  qilish  mumkin  emas. Bundan  tashqari, bu  erda  teng  ehtimolli 

al’ternativ variantlarning o`zini yo`qligi ehtimolni matematik hisob-kitoblar orqali 

aniqlashga imkon bermaydi. 

Birinchi  turdagi  ehtimolni  ob’ektiv  ehtimol  desak,  u  iqtisodiyotda  kamroq 

uchraydi, ikkinchi turdagi ehtimol sub’ektiv ehtimol bo`lib, biznesga xosdir. Ham 

ob’ektiv  va  ham  sub’ektiv  ehtimollar  tavakkalchilik  darajasini  ifodalashda  va 

tanlashda  foydalaniladi.  Ob’ektiv  ehtimol  o`rtacha  qiymatni  aniqlashga  yordam 

bersa,  sub’ektiv  ehtimol  olinishi  mumkin  bo`lgan  natijalarning  o`zgaruvchanlik 

mezonini  aniqlashga  yordam  beradi.  Tavakkalchilikni  miqdoriy  aniqlash  uchun 

biror  voqea  yoki  hodisaning  olib  kelishi  mumkin  bo`lgan  oqibatlarini    va  bu 

oqibatlarning ehtimolini bilish kerak bo`ladi. 

Kutiladigan  miqdor  -  bu  mumkin  bo`lgan  barcha  natijalarning  o`rtacha 

o`lchangan  qiymatlari.  Bu  erda  har  bir  natijaning  ehtimoli  ushbu  mos 

qiymatlarning takrorlanish chastotasi yoki o`lchovi. 







n



i

i

i

n

n

x

x

х

х

X

E

1

2



2

1

1



)

(





,  


bu erda  

i

x

- mumkin bo`lgan natija; 

     

i

- ushbu natijaning paydo bo`lish ehtimoli, 





n

i

i

1

1



Masalan,  korxona  yangi  mahsulot  ishlab  chiqarmoqchi,  agar  korxonaning  



yangi mahsuloti bozorda muvaffaqiyatga erishsa, har bir aktsiyaga 1000 so`m olish 

mumkin,  agar  muvaffaqiyatga  erishmasa,  bir  aktsiya  uchun  100  so`m  olinadi. 



 

147 


Korxona  mahsulotining  bozorda  muvaffaqiyatga  erishish  ehtimoli  0,6  ga  teng 

bo`lsa, kutiladigan dividend qiymati quyidagicha aniqlanadi: 

640

100


4

,

0



1000

6

,



0

)

(







X



E

 so`m/aksiya. 

Chetlanish - bu haqiqiy natija bilan kutiladigan natija o`rtasidagi farq bo`lib, 

u  tavakkalchilikdan  (yo`qotishdan)  darak  beradi.  Ushbu  farq  qancha  katta  bo`lsa 

yo`qotish, ya’ni tavakkalchilik ham shuncha yuqori bo`ladi. 

Masalan,  sizni  ishga  joylashishingiz  uchun  ikki  variant  mavjud.  Birinchisi, 

xususiy  korxonada  ishlash  bo`lsa,  ikkinchisi  -  davlat  korxonasida.  Xususiy 

korxonada  ishlasangiz  daromadingiz, korxona  muvaffaqiyatli  ishlasa  bir  oylik  ish 

haqingiz  6000  so`mni,  muvaffaqiyatsizroq  ishlasa,  aytaylik  3000  so`mni  tashkil 

qilsin.  Davlat  korxonasida  ishlasangiz  ish  haqi  4510  so`m,  korxona  to`liq 

ishlamaganda  beriladigan  ish  haqi  -  3510  so`m.  Xususiy  korxonaning 

muvaffaqiyatli  va  muvaffaqiyatsizlik  ehtimollari  bir  xil  bo`lib,  0,5  ga,  davlat 

korxonasiniki mos ravishda 0,99 va 0,01 ga teng deylik. quyidagi jadvalda mumkin 

bo`lgan natijalar va ularning ehtimoli keltirilgan.  



8.1- Jadval.  

Ish joylari variantlaridagi daromad 

Download 3.43 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   43




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling