I. A. Bakieva, X. S. Xadjaev, M. Z. Muhitdinova., Sh. Sh. Fayziyev. Mikroiqtisodiyot


Download 3.43 Mb.
Pdf ko'rish
bet17/43
Sana26.01.2018
Hajmi3.43 Mb.
#25333
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   43

Rasm 

Odamlar 

soni 

O’rtacha ovoz beruvchi 

teoremasi: misol uchun 

Bu rasm qay darajada 100 

saylovchining afzal budjetlarini 

5 varianti orasida 

taqsimlanishini ko’rsatadi, 0 dan 

20 mlrd. $ oralig’ida 

o’zgartiradi. Agar jamiyat 

ko’pchilik saylovchi o’rtasida 

tanlov qilsa (kimki bu yerda 10 

mlrd. $ni afzal ko’rgan) ishlab 

chiqarish ko’rsatkichlarini 

belgilab beradi. 



Budjetnning 

tasdiqlangan miqdori 

(milliardda) 

 

168 


Siyosatchilar ham odamlar 

 

Iqtisodisodchilar Iste’molchilar xulqini o`rganganida, ular haridor o`ziga eng 



katta  naflilik  darajasini  beradigan  tovar  yoki  hizmat  turini  tanlaydi  deb  faraz 

qilishadi. Agar iqtisodisodchilar firmalar xulqini o`rganadigan bo`lsa, u firmalarni 

eng  katta  daromad  olib  keladigan  hizmat  va  tovarlarni  ishlab  chiqaradi  deb  faraz 

qiladi.  Nima  deb  o`ylaysiz,  iqtisodisodchilar,  siyosat  bilan  ishlaydigan  odamlarni 

qanday qilib o`rganishadi? 

Siyosatchilar ham o`z maqsadlariga ega. Siyosatchilar xalqning faravonligi va 

tinchligini o`ylab yashashadi va tenglikga harakat qilishadi deb faraz qisak yaxshi 

bo`lardi.  Yaxshi  bo`lardiyu  ,  ammo  haqiqatga  yaqin  emas.  Haridorlar  va  firmalar 

kabi siyosatchilar uchun o`zining manfaati yuqori turadi. Ba’zi siyosatchilar, yana 

bir  bor  saylanish  umidida  xalqga  jon  kuydirib  qattiq  harakat  qiladi.  Ba’zi  bir 

siyosatchilarning jon kuydirishiga sabab, nafsdir. Agarda bunga qarshi bo`lsangiz, 

dunyuning  qashshoq  davlatlariga  nazar  tashlang,  va  u  yerda  korupsiyani  oddiy 

holga  aylanib qolganini ko`rasiz. 

Bu  kitob  siyosiy  nazariyalarni  o`rganib  chiqmaydi,  ammo  shuni  aytib  o`tish 

kerakki,  barcha  qabul  qilinadigan  qonunlar  odamlar  tomonidan  qabul  qilinadi  va 

ularning barchasi ham jamiyatni o`ylab qabul qilinmagan bo`lishi mumkin. 



 

8.6.Hulq- atvor iqtisodiyoti

 

 

Iqtosdiyot  odamni  xatti-harakatini  o`rganadi  lekin  bu  o`sha  tasdiqni  qiluvchi 



yagona  soha  emas.  Ijtimoiy  fan  psixologiyasi  odamlar  hayotlarida  qiladigan 

tanlovlarga  ta’sir  ko`rsatadi.  Iqtisodiyot  va  psixologiya  sohalari  odatda  mustaqil 

ravishda  davom  etadi,chunki  ular  turli  savollar  doirasiga  o`z  e’tiborlarini 

qaratishgan.  Lekin  oxirgi  paytda  iqtisodchilar  asosiy  psixologik  qarashlarni 

tushuntirishayotgan hulq-atvor iqtisodiyoti deb ataluvchi soha paydo bo`ldi. Keling 

ulardan ba’zilarini ko`rib chiqamiz. 



 

169 


Odamlar har doim ham ratsional emaslar 

 

Iqtisodiy nazariya odamlarni ma’lum xususiyatiga qarab joylashtiradi, ba’zida 



u  Homo  ekonomicus  deb  ataladi.  Bu  tur  a’zolari  har  doim  ratsionaldir.  Firma 

menejeri  sifatida  ular  foydani  maksimallashtiradi,  iste’molchi  sifatida  ular 

naflilikni  maksimallashtiradi.  Ular  duch  keladigan  to`siqlarni  inobatga  olib,  ular 

ratsonal ravishda barcha daromadlarni va xarajatlarni taqqoslaydi va har doim eng 

munosib yo`lni tanlaydilar. 

Haqiqiy  insonlar  Homo  sapienslardir.  Garchi  ular  ko`p  jihatdan  ratsional 

insonga  o`xshasa  ham,  iqtisodiy  nazariyadagi  tejamkor  insonlar  ancha  murakkab 

hisoblanadi.  Ular  ta’sirchan,  sarosimaga  tushuvchi,  emotsional  va  kaltabin 

bo`lishadi.Odam  fikr  yuritishidagi  bu  kamchiliklar  psixologlar  uchun  asos  bo`lib 

hisoblangan lekin yaqingacha ularga e’tibor berishmagan. 

Iqtisodiyot  va  psixologiya  chegaralarini  birinchilardan  bo`lib  o`rgangan 

Gerbert  Simon  odamlarga  ratsional  maksimalistlar  sifatida  emas  balki 

qoniquvchilar  sifatida  qarashni  taklif  qilgan.  Har  doim  eng  yaxshi  yo`nalishni 

tanlagandan  ko`ra,  ular  shunchaki  yaxshi  bo`lgan  qarorni  qabul  qilishadi. 

Shuningdek,  boshqa  iqtisodchilar  odamlar  faqat  “ratsionalga  yaqin”  yoki  ular 

cheklangan ratsionallikka ega deb taxmin qilishadi. 

Odamlar qarorlar qabul qilish izlanishlari odamlar qiladigan doimiy xatolarni 

ochishga harakat qildi. Quyida ba’zi topilmalar: 

-

 

O`ziga  ishonuvchi  insonlar.  Tasavvur qiling,  sizga bir nechta sonli  savollar 



berishdi. Masalan: BMT tarkibidagi Afrika davlatlari soni, Shimoliy Amerikadagi 

eng baland tog’ning balandligi va hokazo… 

-

 

Odamlar  jonli  kuzatuvdagi  kichik  sonlarga  juda  katta  e’tibor  berishadi.   



Tasavvur   qiling,   siz   X   markadagi 

-

 



mashinani  sotib  olishni  rejalashtiryapsiz.  Siz  uning  ishonchliligini  bilish 

uchun  X  markadagi  mashinaning  1000  ta  egalari  tomonidan  ko`rib  chiqilgan 

Xaridor  Hisobotini  o`qiysiz.  Keyin  siz  X  markadagi  mashinasi  bor  do`stingiz 

yoniga borasiz va u sizga uning mashinasi bo`lmag’ur ekanini aytadi. Do`stingizni 

fikriga qanday munosabat bildirardingiz? Agar siz ratsional fikrlasangiz, siz u faqat 


 

170 


sizning    sinov  ko`rsatkichlaringizni  1000  ta  dan  1001  ta  ga  ko`paytirganiga 

tushinib yetasiz. Lekin do`stingiz hikoyasi ishonarli bo`lgani uchun siz qaror qabul 

qilishda bunga ko`proq e’tibor berasiz. 

-

 



Fikrlarini  oz’gartirishni  xohlamaydigan  insonlar.  Odamlar  o`zlari 

allaqachon  ega  bo`lgan  fikrlarini  isbotlab  berishga  o`rganib  qolishgan.  Bir 

kuzatuvda subyeklardan jinoyatchiga  o`lim  jazosi berilishi kerakmi  yo`qmi degan 

kuzatuv    hisobotlarini  o`qish  va  unga  baho  berish  so`raldi.  O`qib  bo`lishgach, 

boshidanoq o`lim jazosini tanlagan insonlar o`zlarining fikrlarida qat’iy qolishgan 

va  boshidanoq  o`lim  jazosiga  qarshi  bo`lganlar  ham  o`zlarining  fikrlarida 

qolishgan…. 

Hayotingiz  davomida  qabul  qilgan  qarorlaringiz  haqida  o`ylang.  Bulardan 

ba’zilarini ko`rsatib bera olasizmi? 

Ahloqiy  namuna  401(k)  rejasini  ya’ni  ba’zi  firmalar  o`z  ishchilariga  taklif 

etadigan  pensiya  fondi  solig’ini  o`rganishda  yuzaga  keladi.  Ba’zi  firmalarda 

ishchilar  rejada  qatnashishni  oddiy  anketani  to`ldirish  orqali  tanlashlari  mumkin. 

Boshqa firmalarda ishchilar to`g’ridan- to`g’ri qabul qilinishadi va anketa to`ldirish 

orqali rejadan bosh tortishlari mumkin. Bu ko`pchilik ishchilar 1-holatdan ko`ra 2-

holatda qatnashishni ko`rsatadi. Agar ishchilar mukammal ratsional-maksimalistlar 

bo`lishganida, ular ish beruvchilari taklif qilgan majburiyatni bajarmaslikka e’tibor 

bermasdan pensiya fondining eng muqobilini tanlagan bo`lardilar. …  

 

Adolat haqida qayg’uradigan insonlar 

 

Insonlar  fe’l-atvorini  tushunishda  ultimatum  o`yin  deb  ataluvchi  tajribani 



misol  qilib  ko`rsatamiz.  O`yin  bunday  bo`lsin:  2  nafar  ko`ngillilarga  (bir-biriga 

mutlaqo  begona  bo`lgan)    bir  o`yin  o`ynashni  va  umumiy  holda  100$  yutib 

olishlari  mumkinligi  aytiladi.  O`yin  ko`ngillilarni  A  o`yinchiga  va  B  o`yinchi 

rollariga belgilash uchun tanga tashlash bilan  boshlanadi. A  o`yinchining vazifasi 

100$ ni o`zi va boshqa ishtirokchi o`rtasida taqsimlashni taklif etishdir. A o`yinchi 

o`zining taklifini bildirgandan so`ng, B o`yinchi bunga rozi bo`ladimi yo`qmi qaror 

qiladi.  Agar  B  o`yinchi  taklifni  rad  etsa,  ikkala  o`yinchi  ham  hech  narsasiz 


 

171 


qolishadi. Ikkala holatda ham o`yin tugaydi. 

Davom  etishdan  avval  shoshmang  va  siz  bu  vaziyatda  nima  qilishingizni 

o`ylab  ko`ring.  Agar  A  o`yinchi  bo`lganingizda  100$ni  qanday  bo`lishni  taklif 

etardingiz? Agar B o`yinchi bo`lganingizda qanday taqsimotga rozi bo`lardingiz? 

Odatdagi  iqtisodiy  nazariyalar  bu  vaziyatdagi  ratsional  odamlarni  yirik 

maksimalistlar  deb  taxmin  qilishadi.  Bu  taxmin  oddiy  bashoratga  olib  keladi:  A 

o`yinchi  o`zi  99$  va    B  o`yinchi  1$  olishini  taklif  etishi  lozim  va  B  o`yinchi 

taqsimotga rozi bo`lishi lozim. Bitta taqsimot bajarilgandan so`ng, B o`yinchi toki 

undan  nimadir  olishni  bilsa,  uni  qabukl  qilishga  imkoni  mavjud  bo`ladi.  Bundan 

tashqari A o`yinchi taqsimotga rozi bo`lish B o`yinchining foydasiga ekanini biladi 

va A o`yinchida 1$ dan ko`p taklif qilishga sabab yo`q. O`yin nazariyasining tilida 

(17-bobda  yoritilgan)  99-1  taqsimot  bu  Nash  muvozanati  hisoblanadi.  Tajribali 

iqtisodchilar  to`g’ri  odamlardan  ultimatum  o`yinni  oy’nashni  so`rashganlaridan 

beri natijalar bu bashoratdan farqlanadi. B rolidagi insonlar odatda ularga faqatgina 

1$ berishgani yoki shunga o`xshash kam mablag’ berishgani uchun taqsimotni rad 

etadi.  Buni  oldindan  bilib  A  o`yinchi  rolidagi  insonlar  B  o`yinchiga  1$  dan 

ko`proq berishni taklif etadi. Ba’zi insonlar 50-50 taqsimlashni taklif etadi, lekin A 

o`yinchilar ko`proq o`zlariga ko`proq qismni olib qolib, B o`yinchiga 30$ yoki 40$ 

mablag’lar taklif qilishadi. Bu vaziyatda B o`yinchi bu taqsimotga rozi bo`lishadi. 

Bu  yerda  nima  yuz  berayapti?  Buning  tabiiy  izohi  shuki  insonlarni 

adolatlilikning  ba’zi  tug’ma  tuyg’lari  boshqaradi.  99-1  taqsimoti  ko`pchilik 

odamlar  uchun  juda  nohaqlikdek  tuyiladi  va  buni  rad  etishadi,  xatto  o`zlarining 

zarariga ishlasa ham. 70-30 taqsimoti ham hanuz adolatsizlikdek lekin bu unchalik 

adolatsizlik  emas  va  bu  ularning  normal  shaxsiy  manfaatlarini  to`xtatishga 

majburlaydi. 

Xo`jalik  va  firmalar  tabiatidagi  bizning  har  tomonlama  izlanishimizda 

adolatlilik tug’ma tuyg’usi  hech qanday rol  o`ynamaydi. Lekin ultimatum  o`yini 

natijalari balkim shunday bo`lishi kerakligini taklif qiladi. Masalan, 18-19 boblarda 

biz  qanday  qilib  ish  haqi  ishchi  kuchi  talabi  va  taklifi  orqali  belgilanishini  ko`rib 

chiqdik.  Ba’zi  iqtisodchilar  firmalar  ishchilariga  pul  to`lash  adolatliligini  rasmda 



 

172 


ham  kiritilishini  taqdim  etishgan.  Shu  sababli  firmalarda  yil  juda  foydali 

bo`lganida,  (B  o`yinchi  kabi)  ishchilar  mukofot  pullarini  kutishlari  mumkin. 

Xattoki  standart  muvozanat  buni  ko`rsatmasa  ham.  (A  o`yinchi  kabi)  firmalar 

adolatlilik  uchun  ishchilariga  o`rnatilgan  muvozanat  maoshdan  ko`proq  berishlari 

haqida  qaror  qilishi  mumkin.  Ishchilar  firmalarni  ishlashni  sekinlashtirish,  ish 

tashlash yoki vandalism bilan jazolashga harakat qiladi. 



Zamonga mos bo`lmagan insonlar 

 

Bir  nechta  zerikarli  vazifalarni  masalan,  kirlaringizni  yuvayotganingizni, 



mashina yo`lidagi qorni kurashni yoki daromad solig’i anketasini to`ldirishni ko`z 

oldingizga keltiring. Quyidagi savollarni ko`rib chiqamiz. 

1.

 

Siz bu vazifani hozir bajarish uchun 50 daqiqa sarflashni (A) tanlaysizmi 



yoki vazifani ertaga bajarish uchun 60 daqiqa sarflashni (B) tanlaysizmi? 

2.

 



Siz  bu  vazifani  90  kunda  50  daqiqa  sarflab  bajarishni  (A)  tanlaysizmi 

yoki 91 kunda 60 daqiqa sarflab bajarishni (B) tanlaysizmi? 

Ko`pchilik insonlar bunday  savollar  berilganda, 1-savol  uchun B  javobni, 2-

savol  uchun  A  javobni tanlashadi. 2-savoldagidek  agar  kelajakka  nazar tashlasak, 

insonlar zerikarli vazifani bajarishga ketadigan vaqtni minimallashtiradi. Lekin 1-

savol  kabi  mashqni  zudlik  bilan  qilishga  to`g’ri  kelsa,  ular  buni  orqaga  surishni 

tanlashadi.  O`ylab  ko`rsak,  bu  harakat  ajablanarli  emas.  Har  kim  vaqtnni  orqaga 

suradi.  Lekin  ratsional  inson  nazariyasidan  kelib  chiqsak,  quyidagi  jumboqni 

yuzaga keltiradi va oy’lantirib qo`yadi: masalan, 1-savolga bir inson 90 kun ichida 

50  minut  sarflashni  tanladi  desak,  keyin  90-kun  kelsa  va  unga  o`z  fikrini 

o`zgartirishga  imkon  bersak.  Natijada  u  1-savol  bilan  to`qnashadi  va  u  vazifani 

keying  kunga  qoldirishga  qaror  qiladi.  Lekin  nega  vaqtning  arzimagan  o`zgarishi 

uning qarorlariga ta’sir qilyapti? 

Hayotining  ko`p  qismida  odamlar  o`zlari  uchun  rejalar  tuzishadi  lekin  keyin 

unga  mos  ravishda  muvaffaqiyatsizlikka  uchrashadi.  Sigareta  chekuvchilar 

o`zlariga  chekishni  tashahni  va’da  berishadi  lekin  o`zlarining  oxirgi  sigaretasini 

chakayotgan  so`nggi  damlarda  u  yana  chakishni  xohlaydi  va  va’dasini  buzadi. 

Ortiqcha  vazndan  qutilmoqchi  bo`lgan  insonlar  boshqa  desert  yemaslikka  va’da 



 

173 


berishadi lekin ofitsant desert arvachasini olib kelganida u va’dasi haqida unutadi. 

Ikkala  holatda  ham  bir  zumlik  rohat  bo`lgan  istak  oldingi  qarorlarni  unitishga 

sabab bo`ladi.  

Ba’zi  iqtisodchilar  iste’molni  tejashni  odamlarning  davr  bilan  hamnafas 

emasliklarini  namoyon  etishdagi  yaqqol  misol  ekanligiga  ishonishadi.  Jamg’arish 

bu  sigaretani  yoki  desertni  tashlashga  o`xshaydi  va  uzoq  kelajak  mukofoti  uchun 

hozirda  qurbonlik  qilish.  Va  ko`pchilik  chukuvchilar    kabi    chekishni  tashlashni 

xohlashadi  va  ko`pchilik  ortiqcha  vazn  egalari  kamroq  ovqatlanishga  harakat 

qilishadi,  ko`pchilik  xaridorlar  foydasini  ko`proq  qismini  tejashga  harakat 

qilishadi.  Bir  tekshiruvga  ko`ra,  76%  amerikaliklar  nafaqa  uchun  yetarlicha  pul 

jamg’armaganini aytishgan. 

Sigareta  chekuvchi  sigaretani  uloqtirib  yuborish  orqali  chekishni  tashlashi 

mumkin  va  diyetadagi  inson  muzlatgichga  qulf  osib  qo`yishi  mumkin.  Judayam 

kam  tejaydigan  inson  nima  qilishi  mumkin?  U  pullarini  ishlatishdan  avval  ularni 

qulflashni  yo`lini  topishi  lozim.  Ba’zi  401(k)  kabi  pensiya  schotlarida  aynan 

shunday  qilinadi.  Ishchi  u  hali  ko`rmagan  to`lov  qog’ozidan  pul  olishlariga  rozi 

bo`lishi mumkin. Hisob raqamiga qo`yilgan mablag’dan nafaqaga chiqishdan avval 

faqatgina  jarima  to`lab  foydalanish  mumkin.  Balkim  bu  nafaqa  hisob  fondi 

mashhurligining  bir  sababidir.  Ular  odamlarni  ularning  ikkilamchi  ehtiyojlaridan 

himoya qiladi. 



Qisqacha xulosalar

 

Biz  bu  bobda  mikroiqtisodiyotning  chegaralarini  o`rgandik.  Sezgan 

bo`lsangiz kerak biz bu fikrlarni to`liq mazmuunini yoritishdan ko`ra xomaki qilib 

o`rgandik.  Buning  bir  sababi  siz  bu  mavzularni  kata  kurslarda  atroflicha 

o`rganishingiz  mumkin.  Boshqa  sababi  bu  mavzular  haligacha  faol  izlanishlar 

doirasida va shu sababli haligacha to`liq o`rganilmagan. 

Bu mavzularni umumiy suratda ko`rish uchun 1-bobdagi Iqtisodiyotning 10ta 

tamoyiliga  murojaat  qilamiz.  Birinchi  tamoyil  bu  bozorlar-iqtisodiy  faoliyatni 

amalga oshirishni yaxshi usuli. Boshqa tamoyil bu davlat ba’zida bozorlar ahvolini 

yaxshilashi  mumkinligini  bildiradi.  Iqtisodiyotni  o`rganganingiz  sababli  siz  bu 



 

174 


tamoyillarni  naqadar  to`g’riligini  va  u  bilan  birga  bo`lgan  ehtiyotkorlikka  ham 

to`liqroq baho berasiz. Asimmetrik xabarlar  sizni bozor natijalariga  ehtiyotkorroq 

bo`lishingiz  lozimligini  ko`rsatadi.  Siyosiy  iqtisodiyot  ta’limi  sizni  hukumat 

qarorlariga  ehtiyotkor  qilishi  lozim.  Iqtisodiy  moyillik  esa  sizni  bozorni  ham 

hukumatni  ham  o`z  ichiga  oluvchi  insonlar  qarorlariga  tayangan  muassasalardan 

ehtiyot qilishi lozim. 

Agar  bu  yerda  barcha  mavzular  to`plami  bo`lsa,  hayot  chigal  bo`lib  qoladi. 

Axborotlar  ham  hukumat  ham  insonlar  ham  kamchilikka  ega.  Albatta,  siz  buni 

iqtisodiyotni  o`rganishingizdan  avval  bilgansiz  lekin  iqtisodchilar  ularni  o`rab 

turgan  dunyoni  o`zgartirishmoqchi  va  tushuntirib  bermoqchi  bo`lsalar  bu 

kamchiliklarni aniqlashlari lozim. 

 



Ko`pchilik  iqtisodiy  jarayonlarda  xabarlar  asimetrik  hisoblanadi.  Agar 

yashirin  harakatlar  yuz  berganda  prinsipallar  qo`l  ostidagilari  boshlaridan 

kechirayotgan  axloqiy  xavfdan  xavotirlanishi  mumkin.  Agar  yashirin  harakatlar 

bo`lsa  sotib  oluvchida  sotuvchilar  tanlovi  muammosi  vujudga  keladi.  Xususiy 

bozorlar ba’zida asimetrik xabarlarni signaling va tekhirish bilan ulashadi. 

 



Garchi  hukumat  siyosati  ba’zida  bozor  holatini  yaxshilay  olsada,  hukumat 

o`zi  ham  kamchilikli  muassasa  bo`lib  hisoblanadi.  Condorcet  paradoksi  shuni 

ko`rsatadiki  jamiyat  uchun  afzal  hisoblangan  ishlab  chiqarishni  buzadi  va  Arrov 

ilojsizlik nazariyasi ko`rsatadiki hech qanday saylov tizimi mukammal emas. Ko`p 

vaziyatlarda  demokratik  muassasalar  ko`pchilik  saylov  guruhining  xohishlariga 

qaramasdan  o`rtacha  sayylovchilar  tomonidan  istalgan  natijalarni  ishlab 

chiqarishadi.  Shuningdek    Davlat  siyosatini  belgilaydigan  shaxslar  milliy 

qiziqishlardan ko`ra o`z qiziqishlaridan motivatsiyalangan bo`lishi mumkin. 

 

Psixologiyani  va  iqtisodiyotni  o`rganish  odamlarning  qaror  qabul  qilishi 



odatdagi  iqtisodiy  nazariyada  taxmin  qilingandan  ko`ra  ancha  murakkabroqligini 

ochdi. Odamlar har doim ham ratsional emas, ular iqtisodiy holatdagi adolatlilikka 

qayg’urishadi (xatto shaxsiy manfaati bo`lsada) va ular har doim izchil emaslar. 


 

175 


Tayanch  so`z  va  iboralar:  Moral  hazard,  tahrirlash,  Agent,  siyosiy  iqtisodiyot, 

Prinsipal Condorcet  paradoksi,  Noqulay tanlov,  Arrovning  ilojsizligi nazariyasi,  

Xabar berish  o`rta saylovchilar nazariyasi,  Iqtisodiy moyillik 

 

Nazorat savollari



 

1.

 



Axloqiy xavf nima? Ish beruvchi bu muammoning qattiqqo`llikni kamaytira 

oladigan 3 ta narsani izohlang. 

2.

 

Noqulay tanlov nima? Noqulay tanlov muammosi bo`lishi mumkin bo`lgan 



bozorga misol keltiring. 

3.

 



Xabar berish va tahrirlashni tushuntiring va har biriga misollar keltiring. 

4.

 



Condorcet paradoksini saylovining noodatiy xususiyati nima? 

5.

 



Nega  ko`pchilik  qoidalar  o`rtacha  saylovchilardan  ko`ra  saylovchilarni 

xohishlarini hurmat qiladi? 

6.

 

Ultimatum  o`yinini  tasvirlang.  Bu  o`yin  odatiy  iqtisodiy  nazariyadagi  qaysi 



holatni tasvirlaydi? Tajribalar bu vaziyatlarni tasdiqlaydimi? Izohlang.  

 

176 


IX BOB ISHLAB CHIQARISH NAZARIYASI

12

 

 

9.1 Ishlab chiqarish texnologiyasi. 

 

So`nggi uch bobda biz e’tiborimizni bozor talabi — iste’molchilarning afzal 

ko`rishlari va xatti-harakatiga qaratdik. 

Endi  taklifga  murojaat qilamiz  va ishlab chiqaruvchilarning xatti-harakatini 

ko`rib chiqamiz. Biz firmalar qanday qilib ishlab chiqarishni samarali tashkil qila 

olishlarini  va  ishlab  chiqarish  omillarining  hamda  ishlab  chiqarilayotgan 

mahsulotning  qiymati  o`zgarishi  bilan  ishlab  chiqarish  sarflarining  o`zgarishini 

ko`ramiz.  Shuningdek,  firmalar  va  iste’molchilar  qo`llayotgan  optimal  echimlar 

o`rtasida  o`xshashlik  borligini  ko`ramiz,  iste’molchi  xatti-harakatini  o`rganish 

bizga ishlab chiqaruvchi xatti-harakatini tushunishda yordam beradi. 

Firmani  iqtisodiy  boshqarishda  ishlab  chiqarish  va  sarflar  nazariyasi 

markaziy  o`rin  egallaydi.  Ayrim  muammolar,  masalan,  «General  motors» 

kompaniyasi  muntazam  duch  keladigan  muammolar  bilan  tanishib  chiqamiz. 

Yig’uv liniyalarining texnikaviy ta’minlanganlik darajasi qanday bo`lishi va uning 

yangi avtomobil zavodlariga qancha miqdorda mehnat resurslari jalb etilishi kerak? 

Agar  kompaniya  ishlab  chiqarishni  ko`paytirmoqchi  bo`lsa,  ishchilarni  ko`proq 

yollashi  lozimmi  yoki  yangi  zavodlar  qurish  ham  zarurmi?  Nima  maqsadga 

muvofiq:  bitga  avtomobil  zavodi  turli  modellar  ishlab  chiqarganimi  yoki  har  bir 

model  alohida  zavodda  ishlab  chiqarilganimi?  «General  motors»  o`zining  ishlab 

chiqarish  sarflarini  kelgusi  yilda  qanday  rejalashtirmoqda  va  vaqti  kelganda  bu 

ishlab  chiqarish  sarflari  qanday  tarzda  o`zgaradi,  ularga  ishlab  chiqarish  hajmi 

qanday ta’sir ko`rsatadi? Bu savollar faqat sanoat firmalariga qo`llanib qolmasdan, 

balki  tovarlar  ishlab  chiqaruvchi,  xizmatlar  ko`rsatuvchi,  hukumatga  qarashli  va 

notijorat muassasalarga ham tegishlidir. 

Ushbu  bobda  biz  firmada  ishlab  chiqarish  texnologiyasini  o`rganib 

chiqamiz,  bu  jarayonda  ishlab  chiqarish  omillari  (mehnat  va  kapital  kabilar)  ning 

birgalikda  amal  qilishi  tayyor  mahsulot  (avtomobillar  va  televizorlar)  ishlab 

                                                           

12

 

Pindayk R.,Rabinfeld D., Microeconomics. P.139-167 bet



 

 

177 


chiqarish  bilan  yakunlanadi.  Biz  buni  bir  nechta  bosqichda  amalga  oshiramiz. 

Birinchidan, ishlab  chiqarish  texnologiyasini  ishlab  chiqarish  funktsiyasi  shaklida 

tasavvur  etamiz. Keyin, ishlab  chiqarish  funktsiyasidan  foydalanib  firmada  ishlab 

chiqarish 

omillari 

o`zgarganda 

mahsulot 

ishlab 


chiqarish 

qanday 


o`zgarayotganligini ko`rsatamiz. 

Firma faoliyatining miqyosiga alohida e’tibor qaratamiz. 

Firma  ishlab  chiqarish  hajmini  uning  ko`lami  oshgan  sari  ko`paytiruvchi 

texnologik afzalliklar mavjudmi? 

Shuningdek,  biz  ko`p  tarmoqli  firmalardagi  ishlab  chiqarishni  ham 

o`rganamiz. Masalan, ikki xil mahsulot ishlab chiqaruvchi firma rahbari xar ikkala 

mahsulot  ishlab  chiqarish  hajmini  (maksimumlashtirish)  uchun  taqchil  ishlab 

chiqarish omillarini qanday joylashtirishini ko`rishimiz mumkin. 

Nihoyat,  biz  firmaning  ishlab  chiqarish  jarayoni  to`g’risidagi  empirik 

axborotni,  jumladan,  ishlab  chiqarish  miqyosining  o`sishi  natijasida  mahsulot 

tannarxining  pasayishi  to`g’risidagi  axborotni  qanday  olinishi  va  undan  qanday 

foydalanilishini ko`ramiz. 

Ishlab  chiqarish  firma  faoliyatining  asosiy  sohasidir.  Firmalar  ishlab 

chiqarish  omillarini  qo`llaydilar,  bular,  shuningdek,  jalb  etiladigan  (kiritiladigan) 

ishlab  chiqarish  omillari  deb  ataladi.  Masalan,  non  pishiruvchi  korxona  egasi 

kiritiladigan  ishlab  chiqarish  omillari  bo`lmish  —  ishchilar  mehnati,  un  va 

shakardan  iborat  xomashyo,  shuningdek,  pech,  xamirqorgich  va  boshqa  asbob-

uskunalarga  qo`yilgan  kapitaldan  non,  gumma  va  qandolat  mahsulotlari  ishlab 

chiqarishda foydalanadi. 

Ishlab chiqarish omillarini yirik toifalar — mehnat, materiallar va kapitalga 

ajratishimiz  mumkin,  bularning  har  biri  kichikroq  guruhlarni  o`z  ichiga  oladi. 

Masalan, mehnat ishlab chiqarish omili sifatida meqnat sig’imi ko`rsatkichi orqali 

ham malakali (duradgorlar, muhandislar), ham malakasiz mehnat (qishloq xo`jaligi 

ishchilari)ni, shuningdek firma rahbarlarining tadbirkorlik faoliyatini birlashtiradi. 

Po`lat,  plastik  ashyolar,  elektr  quvvati,  suv  va  boshqa  turli  ashyolar  borki, 

ular  firma  sotib  olib  tayyor  mahsulotlarga  aylantiradigan  materiallar  hisoblanadi. 



 

178 


Binolar,  uskunalar  va  tovar-moddiy  buyumlar  kapitalga  taalluqlidir.  Kiritiladigan 

omillar, ishlab chiqarish jarayoni va pirovard mahsulot yaratish o`rtasidagi o`zaro 

munosabat ishlab chiqarish funktsiyasi orqali ifodalanadi. 

Ishlab  chiqarish  funktsiyasi  firma  ishlab  chiqarish  omillarining  har  biri 

alohqda  nisbatda  qo`llanganda  Q  mahsulotni  maksimal  ishlab  chiqarishini 

ko`rsatadi. 

Soddalashtirish  uchun  ikkita  kiritiluvchan  omil  —  mehnat  L  va  kapital  K 

mavjud deb faraz qilamiz. Bunda ishlab chiqarish funktsiyasini 

Q = F(L,K)  (9.1) 

tarzida yozishimiz mumkin. 

Tenglamadan  ko`rinadiki,  mahsulot  ishlab  chiqarish  hajmi  ikki  ishlab 

chiqarish  omilining  miqdoriga  bog’liq.  Masalan,  ishlab  chiqarish  funktsiyasi  bir 

yilda  kattaligi  ma’lum  bir  zavodning  mavjud  texnologiya  va  yig’uv  konveyerida 

band  bo`lgan  muayyan  miqdordagi  mehnat  resurslari  yordamida  ishlab  chiqari- 

ladigan  shaxsiy  kompyuterlar  maksimal  sonini  aniqchash  imko-  nini  beradi. 

Fermer  u  yoki  bu  ob-havo  sharoitida,  mehnatning  fondlar  bilan  ta’minlanganlik 

darajasi va ishda band ish kuchi bilan oladigan maksimal hosil hajmini hosil ishlab 

chiqarish  funktsiyasi  yordamida  aniqpash  mumkin.  Demak,  ishlab  chiqarish 

funktsiyasi  muayyan  hajmda  mahsulot  ishlab  chiqarish  uchun  ishlab  chiqarish 

omillarining turli usullarda birlashtirishni ifodalaydi. 

Masalan,  vinoni  ko`p  mehnat  talab  qiluvchi  qo`lda  tayyorlash  usulida  yoki 

uzumni ezish uchun mashina, asbob-uskunalardan foydalanib ko`p kapital sarflash 

usuli  bilan  tayyorlash  mumkin.  Ta’kidlash  zarurki,  tenglamani  (9.1)  ma’lum 

texnologiyaga  (ya’ni,  mahsulot  ishlab  chiqarish  jarayonida  ishlab  chiqarish 

omillarini  o`zaro  bog’lanishning  turli  usullari  to`g’risidagi  muayyan  bilimga  ega 

bulgan  holat  uchun)  qo`llash  mumkin.  Chunki,  texnologiya  borgan  sari 

takomillashib bormoqda, firma  mahsulot ishlab chiqarish hajmini ishlab chiqarish 

omillarini qatiy belgilangan tarkibda ko`paytirishi mumkin. 

Ishlab  chiqarish  funktsiyasi  nuqgai  nazaridan  «mahsulotni  maksimal  ishlab 

chiqarish»  iborasi  juda  muhim  hisoblanadi.  Ishlab  chiqarish  funktsiyalari 



 

179 


serchiqimlik yoki samarasiz ishlab chiqarish jarayonlariga yo`l qo`ymaydi — ular 

firmalarning  iqtisodiy  samaradorligini  e’tiborda  tutadi,  ya’ni,  firmalar  ishlab 

chiqarish  omillarining  har  qanday  o`zaro  bog’lanishidan  maksimal  darajada 

samarali foydalanadilar. Ishlab chiqarish funkdiyalari ishlab chiqarish omillarining 

o`zaro ma’lum nisbatda bo`lishi mahsulotni maksimal ishlab chiqarilishiga erishish 

bilan  bog’liq  bo`lgani  uchun,  hech  qachon  mahsulot  ishlab  chiqarishni 

pasaytiruvchi kombinatsiyalar qo`llanilmaydi. 

Ishlab  chiqarish  har  doim  ham  iqgisodiy  samarali  deb  o`ylash  hamma  vaqt 

ham haqiqatga to`g’ri kelavermaydi, lekin shuni kutish mumkinki, maksimal foyda 

olish uchun intilgan firmalar hech qachon resurslarni behuda sarflamaydi. 

Ko`pgina savollarni ko`rib chiqishda biz firmalar bitga aniq mahsulot turini 

ishlab chiqaradi, degan farazga amal qilamiz. 

 


Download 3.43 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   43




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling