I. A. Bakieva, X. S. Xadjaev, M. Z. Muhitdinova., Sh. Sh. Fayziyev. Mikroiqtisodiyot
Download 3.43 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Budjetnning tasdiqlangan miqdori (milliardda)
- Odamlar har doim ham ratsional emaslar
- Adolat haqida qayg’uradigan insonlar
- Zamonga mos bo`lmagan insonlar
- Qisqacha xulosalar
- Tayanch so`z va iboralar
- Nazorat savollari
- IX BOB ISHLAB CHIQARISH NAZARIYASI 12 9.1 Ishlab chiqarish texnologiyasi.
|
Rasm Odamlar soni O’rtacha ovoz beruvchi teoremasi: misol uchun Bu rasm qay darajada 100 saylovchining afzal budjetlarini 5 varianti orasida taqsimlanishini ko’rsatadi, 0 dan 20 mlrd. $ oralig’ida o’zgartiradi. Agar jamiyat ko’pchilik saylovchi o’rtasida tanlov qilsa (kimki bu yerda 10 mlrd. $ni afzal ko’rgan) ishlab chiqarish ko’rsatkichlarini belgilab beradi. Budjetnning tasdiqlangan miqdori (milliardda) 168
Siyosatchilar ham odamlar
Iqtisodisodchilar Iste’molchilar xulqini o`rganganida, ular haridor o`ziga eng katta naflilik darajasini beradigan tovar yoki hizmat turini tanlaydi deb faraz qilishadi. Agar iqtisodisodchilar firmalar xulqini o`rganadigan bo`lsa, u firmalarni eng katta daromad olib keladigan hizmat va tovarlarni ishlab chiqaradi deb faraz qiladi. Nima deb o`ylaysiz, iqtisodisodchilar, siyosat bilan ishlaydigan odamlarni qanday qilib o`rganishadi? Siyosatchilar ham o`z maqsadlariga ega. Siyosatchilar xalqning faravonligi va tinchligini o`ylab yashashadi va tenglikga harakat qilishadi deb faraz qisak yaxshi bo`lardi. Yaxshi bo`lardiyu , ammo haqiqatga yaqin emas. Haridorlar va firmalar kabi siyosatchilar uchun o`zining manfaati yuqori turadi. Ba’zi siyosatchilar, yana bir bor saylanish umidida xalqga jon kuydirib qattiq harakat qiladi. Ba’zi bir siyosatchilarning jon kuydirishiga sabab, nafsdir. Agarda bunga qarshi bo`lsangiz, dunyuning qashshoq davlatlariga nazar tashlang, va u yerda korupsiyani oddiy holga aylanib qolganini ko`rasiz. Bu kitob siyosiy nazariyalarni o`rganib chiqmaydi, ammo shuni aytib o`tish kerakki, barcha qabul qilinadigan qonunlar odamlar tomonidan qabul qilinadi va ularning barchasi ham jamiyatni o`ylab qabul qilinmagan bo`lishi mumkin. 8.6.Hulq- atvor iqtisodiyoti
Iqtosdiyot odamni xatti-harakatini o`rganadi lekin bu o`sha tasdiqni qiluvchi yagona soha emas. Ijtimoiy fan psixologiyasi odamlar hayotlarida qiladigan tanlovlarga ta’sir ko`rsatadi. Iqtisodiyot va psixologiya sohalari odatda mustaqil ravishda davom etadi,chunki ular turli savollar doirasiga o`z e’tiborlarini qaratishgan. Lekin oxirgi paytda iqtisodchilar asosiy psixologik qarashlarni tushuntirishayotgan hulq-atvor iqtisodiyoti deb ataluvchi soha paydo bo`ldi. Keling ulardan ba’zilarini ko`rib chiqamiz. 169
Odamlar har doim ham ratsional emaslar
Iqtisodiy nazariya odamlarni ma’lum xususiyatiga qarab joylashtiradi, ba’zida u Homo ekonomicus deb ataladi. Bu tur a’zolari har doim ratsionaldir. Firma menejeri sifatida ular foydani maksimallashtiradi, iste’molchi sifatida ular naflilikni maksimallashtiradi. Ular duch keladigan to`siqlarni inobatga olib, ular ratsonal ravishda barcha daromadlarni va xarajatlarni taqqoslaydi va har doim eng munosib yo`lni tanlaydilar. Haqiqiy insonlar Homo sapienslardir. Garchi ular ko`p jihatdan ratsional insonga o`xshasa ham, iqtisodiy nazariyadagi tejamkor insonlar ancha murakkab hisoblanadi. Ular ta’sirchan, sarosimaga tushuvchi, emotsional va kaltabin bo`lishadi.Odam fikr yuritishidagi bu kamchiliklar psixologlar uchun asos bo`lib hisoblangan lekin yaqingacha ularga e’tibor berishmagan. Iqtisodiyot va psixologiya chegaralarini birinchilardan bo`lib o`rgangan Gerbert Simon odamlarga ratsional maksimalistlar sifatida emas balki qoniquvchilar sifatida qarashni taklif qilgan. Har doim eng yaxshi yo`nalishni tanlagandan ko`ra, ular shunchaki yaxshi bo`lgan qarorni qabul qilishadi. Shuningdek, boshqa iqtisodchilar odamlar faqat “ratsionalga yaqin” yoki ular cheklangan ratsionallikka ega deb taxmin qilishadi. Odamlar qarorlar qabul qilish izlanishlari odamlar qiladigan doimiy xatolarni ochishga harakat qildi. Quyida ba’zi topilmalar: -
berishdi. Masalan: BMT tarkibidagi Afrika davlatlari soni, Shimoliy Amerikadagi eng baland tog’ning balandligi va hokazo… -
Tasavvur qiling, siz X markadagi -
mashinani sotib olishni rejalashtiryapsiz. Siz uning ishonchliligini bilish uchun X markadagi mashinaning 1000 ta egalari tomonidan ko`rib chiqilgan Xaridor Hisobotini o`qiysiz. Keyin siz X markadagi mashinasi bor do`stingiz yoniga borasiz va u sizga uning mashinasi bo`lmag’ur ekanini aytadi. Do`stingizni fikriga qanday munosabat bildirardingiz? Agar siz ratsional fikrlasangiz, siz u faqat
170
sizning sinov ko`rsatkichlaringizni 1000 ta dan 1001 ta ga ko`paytirganiga tushinib yetasiz. Lekin do`stingiz hikoyasi ishonarli bo`lgani uchun siz qaror qabul qilishda bunga ko`proq e’tibor berasiz. -
Fikrlarini oz’gartirishni xohlamaydigan insonlar. Odamlar o`zlari allaqachon ega bo`lgan fikrlarini isbotlab berishga o`rganib qolishgan. Bir kuzatuvda subyeklardan jinoyatchiga o`lim jazosi berilishi kerakmi yo`qmi degan kuzatuv hisobotlarini o`qish va unga baho berish so`raldi. O`qib bo`lishgach, boshidanoq o`lim jazosini tanlagan insonlar o`zlarining fikrlarida qat’iy qolishgan va boshidanoq o`lim jazosiga qarshi bo`lganlar ham o`zlarining fikrlarida qolishgan…. Hayotingiz davomida qabul qilgan qarorlaringiz haqida o`ylang. Bulardan ba’zilarini ko`rsatib bera olasizmi? Ahloqiy namuna 401(k) rejasini ya’ni ba’zi firmalar o`z ishchilariga taklif etadigan pensiya fondi solig’ini o`rganishda yuzaga keladi. Ba’zi firmalarda ishchilar rejada qatnashishni oddiy anketani to`ldirish orqali tanlashlari mumkin. Boshqa firmalarda ishchilar to`g’ridan- to`g’ri qabul qilinishadi va anketa to`ldirish orqali rejadan bosh tortishlari mumkin. Bu ko`pchilik ishchilar 1-holatdan ko`ra 2- holatda qatnashishni ko`rsatadi. Agar ishchilar mukammal ratsional-maksimalistlar bo`lishganida, ular ish beruvchilari taklif qilgan majburiyatni bajarmaslikka e’tibor bermasdan pensiya fondining eng muqobilini tanlagan bo`lardilar. …
Insonlar fe’l-atvorini tushunishda ultimatum o`yin deb ataluvchi tajribani misol qilib ko`rsatamiz. O`yin bunday bo`lsin: 2 nafar ko`ngillilarga (bir-biriga mutlaqo begona bo`lgan) bir o`yin o`ynashni va umumiy holda 100$ yutib olishlari mumkinligi aytiladi. O`yin ko`ngillilarni A o`yinchiga va B o`yinchi rollariga belgilash uchun tanga tashlash bilan boshlanadi. A o`yinchining vazifasi 100$ ni o`zi va boshqa ishtirokchi o`rtasida taqsimlashni taklif etishdir. A o`yinchi o`zining taklifini bildirgandan so`ng, B o`yinchi bunga rozi bo`ladimi yo`qmi qaror qiladi. Agar B o`yinchi taklifni rad etsa, ikkala o`yinchi ham hech narsasiz
171
qolishadi. Ikkala holatda ham o`yin tugaydi. Davom etishdan avval shoshmang va siz bu vaziyatda nima qilishingizni o`ylab ko`ring. Agar A o`yinchi bo`lganingizda 100$ni qanday bo`lishni taklif etardingiz? Agar B o`yinchi bo`lganingizda qanday taqsimotga rozi bo`lardingiz? Odatdagi iqtisodiy nazariyalar bu vaziyatdagi ratsional odamlarni yirik maksimalistlar deb taxmin qilishadi. Bu taxmin oddiy bashoratga olib keladi: A o`yinchi o`zi 99$ va B o`yinchi 1$ olishini taklif etishi lozim va B o`yinchi taqsimotga rozi bo`lishi lozim. Bitta taqsimot bajarilgandan so`ng, B o`yinchi toki undan nimadir olishni bilsa, uni qabukl qilishga imkoni mavjud bo`ladi. Bundan tashqari A o`yinchi taqsimotga rozi bo`lish B o`yinchining foydasiga ekanini biladi va A o`yinchida 1$ dan ko`p taklif qilishga sabab yo`q. O`yin nazariyasining tilida (17-bobda yoritilgan) 99-1 taqsimot bu Nash muvozanati hisoblanadi. Tajribali iqtisodchilar to`g’ri odamlardan ultimatum o`yinni oy’nashni so`rashganlaridan beri natijalar bu bashoratdan farqlanadi. B rolidagi insonlar odatda ularga faqatgina 1$ berishgani yoki shunga o`xshash kam mablag’ berishgani uchun taqsimotni rad etadi. Buni oldindan bilib A o`yinchi rolidagi insonlar B o`yinchiga 1$ dan ko`proq berishni taklif etadi. Ba’zi insonlar 50-50 taqsimlashni taklif etadi, lekin A o`yinchilar ko`proq o`zlariga ko`proq qismni olib qolib, B o`yinchiga 30$ yoki 40$ mablag’lar taklif qilishadi. Bu vaziyatda B o`yinchi bu taqsimotga rozi bo`lishadi. Bu yerda nima yuz berayapti? Buning tabiiy izohi shuki insonlarni adolatlilikning ba’zi tug’ma tuyg’lari boshqaradi. 99-1 taqsimoti ko`pchilik odamlar uchun juda nohaqlikdek tuyiladi va buni rad etishadi, xatto o`zlarining zarariga ishlasa ham. 70-30 taqsimoti ham hanuz adolatsizlikdek lekin bu unchalik adolatsizlik emas va bu ularning normal shaxsiy manfaatlarini to`xtatishga majburlaydi. Xo`jalik va firmalar tabiatidagi bizning har tomonlama izlanishimizda adolatlilik tug’ma tuyg’usi hech qanday rol o`ynamaydi. Lekin ultimatum o`yini natijalari balkim shunday bo`lishi kerakligini taklif qiladi. Masalan, 18-19 boblarda biz qanday qilib ish haqi ishchi kuchi talabi va taklifi orqali belgilanishini ko`rib chiqdik. Ba’zi iqtisodchilar firmalar ishchilariga pul to`lash adolatliligini rasmda 172
ham kiritilishini taqdim etishgan. Shu sababli firmalarda yil juda foydali bo`lganida, (B o`yinchi kabi) ishchilar mukofot pullarini kutishlari mumkin. Xattoki standart muvozanat buni ko`rsatmasa ham. (A o`yinchi kabi) firmalar adolatlilik uchun ishchilariga o`rnatilgan muvozanat maoshdan ko`proq berishlari haqida qaror qilishi mumkin. Ishchilar firmalarni ishlashni sekinlashtirish, ish tashlash yoki vandalism bilan jazolashga harakat qiladi. Zamonga mos bo`lmagan insonlar
Bir nechta zerikarli vazifalarni masalan, kirlaringizni yuvayotganingizni, mashina yo`lidagi qorni kurashni yoki daromad solig’i anketasini to`ldirishni ko`z oldingizga keltiring. Quyidagi savollarni ko`rib chiqamiz. 1.
yoki vazifani ertaga bajarish uchun 60 daqiqa sarflashni (B) tanlaysizmi? 2.
Siz bu vazifani 90 kunda 50 daqiqa sarflab bajarishni (A) tanlaysizmi yoki 91 kunda 60 daqiqa sarflab bajarishni (B) tanlaysizmi? Ko`pchilik insonlar bunday savollar berilganda, 1-savol uchun B javobni, 2- savol uchun A javobni tanlashadi. 2-savoldagidek agar kelajakka nazar tashlasak, insonlar zerikarli vazifani bajarishga ketadigan vaqtni minimallashtiradi. Lekin 1- savol kabi mashqni zudlik bilan qilishga to`g’ri kelsa, ular buni orqaga surishni tanlashadi. O`ylab ko`rsak, bu harakat ajablanarli emas. Har kim vaqtnni orqaga suradi. Lekin ratsional inson nazariyasidan kelib chiqsak, quyidagi jumboqni yuzaga keltiradi va oy’lantirib qo`yadi: masalan, 1-savolga bir inson 90 kun ichida 50 minut sarflashni tanladi desak, keyin 90-kun kelsa va unga o`z fikrini o`zgartirishga imkon bersak. Natijada u 1-savol bilan to`qnashadi va u vazifani keying kunga qoldirishga qaror qiladi. Lekin nega vaqtning arzimagan o`zgarishi uning qarorlariga ta’sir qilyapti? Hayotining ko`p qismida odamlar o`zlari uchun rejalar tuzishadi lekin keyin unga mos ravishda muvaffaqiyatsizlikka uchrashadi. Sigareta chekuvchilar o`zlariga chekishni tashahni va’da berishadi lekin o`zlarining oxirgi sigaretasini chakayotgan so`nggi damlarda u yana chakishni xohlaydi va va’dasini buzadi. Ortiqcha vazndan qutilmoqchi bo`lgan insonlar boshqa desert yemaslikka va’da 173
berishadi lekin ofitsant desert arvachasini olib kelganida u va’dasi haqida unutadi. Ikkala holatda ham bir zumlik rohat bo`lgan istak oldingi qarorlarni unitishga sabab bo`ladi. Ba’zi iqtisodchilar iste’molni tejashni odamlarning davr bilan hamnafas emasliklarini namoyon etishdagi yaqqol misol ekanligiga ishonishadi. Jamg’arish bu sigaretani yoki desertni tashlashga o`xshaydi va uzoq kelajak mukofoti uchun hozirda qurbonlik qilish. Va ko`pchilik chukuvchilar kabi chekishni tashlashni xohlashadi va ko`pchilik ortiqcha vazn egalari kamroq ovqatlanishga harakat qilishadi, ko`pchilik xaridorlar foydasini ko`proq qismini tejashga harakat qilishadi. Bir tekshiruvga ko`ra, 76% amerikaliklar nafaqa uchun yetarlicha pul jamg’armaganini aytishgan. Sigareta chekuvchi sigaretani uloqtirib yuborish orqali chekishni tashlashi mumkin va diyetadagi inson muzlatgichga qulf osib qo`yishi mumkin. Judayam kam tejaydigan inson nima qilishi mumkin? U pullarini ishlatishdan avval ularni qulflashni yo`lini topishi lozim. Ba’zi 401(k) kabi pensiya schotlarida aynan shunday qilinadi. Ishchi u hali ko`rmagan to`lov qog’ozidan pul olishlariga rozi bo`lishi mumkin. Hisob raqamiga qo`yilgan mablag’dan nafaqaga chiqishdan avval faqatgina jarima to`lab foydalanish mumkin. Balkim bu nafaqa hisob fondi mashhurligining bir sababidir. Ular odamlarni ularning ikkilamchi ehtiyojlaridan himoya qiladi. Qisqacha xulosalar Biz bu bobda mikroiqtisodiyotning chegaralarini o`rgandik. Sezgan bo`lsangiz kerak biz bu fikrlarni to`liq mazmuunini yoritishdan ko`ra xomaki qilib o`rgandik. Buning bir sababi siz bu mavzularni kata kurslarda atroflicha o`rganishingiz mumkin. Boshqa sababi bu mavzular haligacha faol izlanishlar doirasida va shu sababli haligacha to`liq o`rganilmagan. Bu mavzularni umumiy suratda ko`rish uchun 1-bobdagi Iqtisodiyotning 10ta tamoyiliga murojaat qilamiz. Birinchi tamoyil bu bozorlar-iqtisodiy faoliyatni amalga oshirishni yaxshi usuli. Boshqa tamoyil bu davlat ba’zida bozorlar ahvolini yaxshilashi mumkinligini bildiradi. Iqtisodiyotni o`rganganingiz sababli siz bu 174
tamoyillarni naqadar to`g’riligini va u bilan birga bo`lgan ehtiyotkorlikka ham to`liqroq baho berasiz. Asimmetrik xabarlar sizni bozor natijalariga ehtiyotkorroq bo`lishingiz lozimligini ko`rsatadi. Siyosiy iqtisodiyot ta’limi sizni hukumat qarorlariga ehtiyotkor qilishi lozim. Iqtisodiy moyillik esa sizni bozorni ham hukumatni ham o`z ichiga oluvchi insonlar qarorlariga tayangan muassasalardan ehtiyot qilishi lozim. Agar bu yerda barcha mavzular to`plami bo`lsa, hayot chigal bo`lib qoladi. Axborotlar ham hukumat ham insonlar ham kamchilikka ega. Albatta, siz buni iqtisodiyotni o`rganishingizdan avval bilgansiz lekin iqtisodchilar ularni o`rab turgan dunyoni o`zgartirishmoqchi va tushuntirib bermoqchi bo`lsalar bu kamchiliklarni aniqlashlari lozim.
Ko`pchilik iqtisodiy jarayonlarda xabarlar asimetrik hisoblanadi. Agar yashirin harakatlar yuz berganda prinsipallar qo`l ostidagilari boshlaridan kechirayotgan axloqiy xavfdan xavotirlanishi mumkin. Agar yashirin harakatlar bo`lsa sotib oluvchida sotuvchilar tanlovi muammosi vujudga keladi. Xususiy bozorlar ba’zida asimetrik xabarlarni signaling va tekhirish bilan ulashadi.
Garchi hukumat siyosati ba’zida bozor holatini yaxshilay olsada, hukumat o`zi ham kamchilikli muassasa bo`lib hisoblanadi. Condorcet paradoksi shuni ko`rsatadiki jamiyat uchun afzal hisoblangan ishlab chiqarishni buzadi va Arrov ilojsizlik nazariyasi ko`rsatadiki hech qanday saylov tizimi mukammal emas. Ko`p vaziyatlarda demokratik muassasalar ko`pchilik saylov guruhining xohishlariga qaramasdan o`rtacha sayylovchilar tomonidan istalgan natijalarni ishlab chiqarishadi. Shuningdek Davlat siyosatini belgilaydigan shaxslar milliy qiziqishlardan ko`ra o`z qiziqishlaridan motivatsiyalangan bo`lishi mumkin.
odatdagi iqtisodiy nazariyada taxmin qilingandan ko`ra ancha murakkabroqligini ochdi. Odamlar har doim ham ratsional emas, ular iqtisodiy holatdagi adolatlilikka qayg’urishadi (xatto shaxsiy manfaati bo`lsada) va ular har doim izchil emaslar.
175
Tayanch so`z va iboralar: Moral hazard, tahrirlash, Agent, siyosiy iqtisodiyot, Prinsipal Condorcet paradoksi, Noqulay tanlov, Arrovning ilojsizligi nazariyasi, Xabar berish o`rta saylovchilar nazariyasi, Iqtisodiy moyillik
1.
Axloqiy xavf nima? Ish beruvchi bu muammoning qattiqqo`llikni kamaytira oladigan 3 ta narsani izohlang. 2.
bozorga misol keltiring. 3.
Xabar berish va tahrirlashni tushuntiring va har biriga misollar keltiring. 4.
Condorcet paradoksini saylovining noodatiy xususiyati nima? 5.
Nega ko`pchilik qoidalar o`rtacha saylovchilardan ko`ra saylovchilarni xohishlarini hurmat qiladi? 6.
holatni tasvirlaydi? Tajribalar bu vaziyatlarni tasdiqlaydimi? Izohlang. 176
IX BOB ISHLAB CHIQARISH NAZARIYASI 12 9.1 Ishlab chiqarish texnologiyasi. So`nggi uch bobda biz e’tiborimizni bozor talabi — iste’molchilarning afzal ko`rishlari va xatti-harakatiga qaratdik. Endi taklifga murojaat qilamiz va ishlab chiqaruvchilarning xatti-harakatini ko`rib chiqamiz. Biz firmalar qanday qilib ishlab chiqarishni samarali tashkil qila olishlarini va ishlab chiqarish omillarining hamda ishlab chiqarilayotgan mahsulotning qiymati o`zgarishi bilan ishlab chiqarish sarflarining o`zgarishini ko`ramiz. Shuningdek, firmalar va iste’molchilar qo`llayotgan optimal echimlar o`rtasida o`xshashlik borligini ko`ramiz, iste’molchi xatti-harakatini o`rganish bizga ishlab chiqaruvchi xatti-harakatini tushunishda yordam beradi. Firmani iqtisodiy boshqarishda ishlab chiqarish va sarflar nazariyasi markaziy o`rin egallaydi. Ayrim muammolar, masalan, «General motors» kompaniyasi muntazam duch keladigan muammolar bilan tanishib chiqamiz. Yig’uv liniyalarining texnikaviy ta’minlanganlik darajasi qanday bo`lishi va uning yangi avtomobil zavodlariga qancha miqdorda mehnat resurslari jalb etilishi kerak? Agar kompaniya ishlab chiqarishni ko`paytirmoqchi bo`lsa, ishchilarni ko`proq yollashi lozimmi yoki yangi zavodlar qurish ham zarurmi? Nima maqsadga muvofiq: bitga avtomobil zavodi turli modellar ishlab chiqarganimi yoki har bir model alohida zavodda ishlab chiqarilganimi? «General motors» o`zining ishlab chiqarish sarflarini kelgusi yilda qanday rejalashtirmoqda va vaqti kelganda bu ishlab chiqarish sarflari qanday tarzda o`zgaradi, ularga ishlab chiqarish hajmi qanday ta’sir ko`rsatadi? Bu savollar faqat sanoat firmalariga qo`llanib qolmasdan, balki tovarlar ishlab chiqaruvchi, xizmatlar ko`rsatuvchi, hukumatga qarashli va notijorat muassasalarga ham tegishlidir. Ushbu bobda biz firmada ishlab chiqarish texnologiyasini o`rganib chiqamiz, bu jarayonda ishlab chiqarish omillari (mehnat va kapital kabilar) ning birgalikda amal qilishi tayyor mahsulot (avtomobillar va televizorlar) ishlab
12
177
chiqarish bilan yakunlanadi. Biz buni bir nechta bosqichda amalga oshiramiz. Birinchidan, ishlab chiqarish texnologiyasini ishlab chiqarish funktsiyasi shaklida tasavvur etamiz. Keyin, ishlab chiqarish funktsiyasidan foydalanib firmada ishlab chiqarish omillari o`zgarganda mahsulot ishlab
chiqarish qanday
o`zgarayotganligini ko`rsatamiz. Firma faoliyatining miqyosiga alohida e’tibor qaratamiz. Firma ishlab chiqarish hajmini uning ko`lami oshgan sari ko`paytiruvchi texnologik afzalliklar mavjudmi? Shuningdek, biz ko`p tarmoqli firmalardagi ishlab chiqarishni ham o`rganamiz. Masalan, ikki xil mahsulot ishlab chiqaruvchi firma rahbari xar ikkala mahsulot ishlab chiqarish hajmini (maksimumlashtirish) uchun taqchil ishlab chiqarish omillarini qanday joylashtirishini ko`rishimiz mumkin. Nihoyat, biz firmaning ishlab chiqarish jarayoni to`g’risidagi empirik axborotni, jumladan, ishlab chiqarish miqyosining o`sishi natijasida mahsulot tannarxining pasayishi to`g’risidagi axborotni qanday olinishi va undan qanday foydalanilishini ko`ramiz. Ishlab chiqarish firma faoliyatining asosiy sohasidir. Firmalar ishlab chiqarish omillarini qo`llaydilar, bular, shuningdek, jalb etiladigan (kiritiladigan) ishlab chiqarish omillari deb ataladi. Masalan, non pishiruvchi korxona egasi kiritiladigan ishlab chiqarish omillari bo`lmish — ishchilar mehnati, un va shakardan iborat xomashyo, shuningdek, pech, xamirqorgich va boshqa asbob- uskunalarga qo`yilgan kapitaldan non, gumma va qandolat mahsulotlari ishlab chiqarishda foydalanadi. Ishlab chiqarish omillarini yirik toifalar — mehnat, materiallar va kapitalga ajratishimiz mumkin, bularning har biri kichikroq guruhlarni o`z ichiga oladi. Masalan, mehnat ishlab chiqarish omili sifatida meqnat sig’imi ko`rsatkichi orqali ham malakali (duradgorlar, muhandislar), ham malakasiz mehnat (qishloq xo`jaligi ishchilari)ni, shuningdek firma rahbarlarining tadbirkorlik faoliyatini birlashtiradi. Po`lat, plastik ashyolar, elektr quvvati, suv va boshqa turli ashyolar borki, ular firma sotib olib tayyor mahsulotlarga aylantiradigan materiallar hisoblanadi. 178
Binolar, uskunalar va tovar-moddiy buyumlar kapitalga taalluqlidir. Kiritiladigan omillar, ishlab chiqarish jarayoni va pirovard mahsulot yaratish o`rtasidagi o`zaro munosabat ishlab chiqarish funktsiyasi orqali ifodalanadi. Ishlab chiqarish funktsiyasi firma ishlab chiqarish omillarining har biri alohqda nisbatda qo`llanganda Q mahsulotni maksimal ishlab chiqarishini ko`rsatadi. Soddalashtirish uchun ikkita kiritiluvchan omil — mehnat L va kapital K mavjud deb faraz qilamiz. Bunda ishlab chiqarish funktsiyasini Q = F(L,K) (9.1) tarzida yozishimiz mumkin. Tenglamadan ko`rinadiki, mahsulot ishlab chiqarish hajmi ikki ishlab chiqarish omilining miqdoriga bog’liq. Masalan, ishlab chiqarish funktsiyasi bir yilda kattaligi ma’lum bir zavodning mavjud texnologiya va yig’uv konveyerida band bo`lgan muayyan miqdordagi mehnat resurslari yordamida ishlab chiqari- ladigan shaxsiy kompyuterlar maksimal sonini aniqchash imko- nini beradi. Fermer u yoki bu ob-havo sharoitida, mehnatning fondlar bilan ta’minlanganlik darajasi va ishda band ish kuchi bilan oladigan maksimal hosil hajmini hosil ishlab chiqarish funktsiyasi yordamida aniqpash mumkin. Demak, ishlab chiqarish funktsiyasi muayyan hajmda mahsulot ishlab chiqarish uchun ishlab chiqarish omillarining turli usullarda birlashtirishni ifodalaydi. Masalan, vinoni ko`p mehnat talab qiluvchi qo`lda tayyorlash usulida yoki uzumni ezish uchun mashina, asbob-uskunalardan foydalanib ko`p kapital sarflash usuli bilan tayyorlash mumkin. Ta’kidlash zarurki, tenglamani (9.1) ma’lum texnologiyaga (ya’ni, mahsulot ishlab chiqarish jarayonida ishlab chiqarish omillarini o`zaro bog’lanishning turli usullari to`g’risidagi muayyan bilimga ega bulgan holat uchun) qo`llash mumkin. Chunki, texnologiya borgan sari takomillashib bormoqda, firma mahsulot ishlab chiqarish hajmini ishlab chiqarish omillarini qatiy belgilangan tarkibda ko`paytirishi mumkin. Ishlab chiqarish funktsiyasi nuqgai nazaridan «mahsulotni maksimal ishlab chiqarish» iborasi juda muhim hisoblanadi. Ishlab chiqarish funktsiyalari 179
serchiqimlik yoki samarasiz ishlab chiqarish jarayonlariga yo`l qo`ymaydi — ular firmalarning iqtisodiy samaradorligini e’tiborda tutadi, ya’ni, firmalar ishlab chiqarish omillarining har qanday o`zaro bog’lanishidan maksimal darajada samarali foydalanadilar. Ishlab chiqarish funkdiyalari ishlab chiqarish omillarining o`zaro ma’lum nisbatda bo`lishi mahsulotni maksimal ishlab chiqarilishiga erishish bilan bog’liq bo`lgani uchun, hech qachon mahsulot ishlab chiqarishni pasaytiruvchi kombinatsiyalar qo`llanilmaydi. Ishlab chiqarish har doim ham iqgisodiy samarali deb o`ylash hamma vaqt ham haqiqatga to`g’ri kelavermaydi, lekin shuni kutish mumkinki, maksimal foyda olish uchun intilgan firmalar hech qachon resurslarni behuda sarflamaydi. Ko`pgina savollarni ko`rib chiqishda biz firmalar bitga aniq mahsulot turini ishlab chiqaradi, degan farazga amal qilamiz.
Download 3.43 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|